July 26, 2009
BTS, Insein, Yangon
Tuvekin mino hnenah fawrhfialnak thucah nei dingin in sawm ruangah nan hnenah lungawi thu ka sim.
Fimthiamnak lam siseh, ei-in hawlnak lam siseh, nuncan le ziaza lam siseh, lamzin dik le tha lo kawhhmuh theitu le fawrhnak lo pe theitu upa dang an tampi ti ka thei. Curuangah, kei cun hivek lam thu si lo deuh, kan phunhnam thuanthu le ziangruangah tui dinhmun ah ka dingih ziangvek lungput mino in nan neih a tul ti lam lo sim ka duh. Tui ni ih ra suak mino cu Falam nan si ruangah ka lo sim ding mi cu, 1) Chinram pumpi dinhmun (Kawlram sung lutdan) le, 2) Falam dinhmun (thansoterdan) tin ci hnihin ka then ding.
I/- KAWLRAM SUNG LUTDAN:
Kan Chin thuanthu theih ban cin ah Mirang siar lo zovek phunhnam dang hnuai hmanah kan rak um dah lo. Kan tlunah vanzuang vate lawng an rak zuang theu ih, kan lu parah samphang lawng a rak um.
Mirang uknak hnuaiih kan rak um laiah tui Kawl, Shan, Kachin, Karen, Kaza tivekpawl thawn uknak pakhat hnuaiah rampi pakhatah kan rak um tlang dah lo. Mirang in Kachin le Chinram cu Kachin Hill Tribes Regulation timi le Chin Hills Regulation (1896) ti mi hmangin in a rak uk. Karenni (Kaya) tla cu Mirang in a do khal a do dah lo, a uk mi ram khalah a ret dah loih a mahte zalennak neiin a um. Asinan Kawlram cu Province of British Burma tin direct in a rak uk. Sim duh mi cu, a tawi zawngin Mirang san lai khalah Kawlram le Chinram cu ram pakhat an rak si lo tinak a si.
Leitlun ralpi vei hnihnak buai lai 1942 ihsin Shan, Kachin le Chinram cu kawmaw in a hranten ukaw dingin Mirang cun thei tawkin an rak zuam (Asinan a tlai tuk zo: too little too late, ti theih a si). May 17, 1945 ah Mirang cozah in "White Paper" timi thusuah an tuah ih cutawkah:
"Shanram telin tlang par rampawl (Kachin le Chin telin) cun Kawlram thawn kawpawk kan duh an ti lai hlan lo Governor in a hranten a uk ding" ti'n a puang.
Kawlram (Burma proper) le Tlangparmi an bangaw lo a hrante an si tinak a si.
Cun, October 17, 1945 ah Yangon Myodaw Khanmah ah culaiih Kawlram uktu Governor Dorman Smith in hitin a sim:
"… Tlangpar mipawl hrangah a hranten ukawknak kan lo pe ding…" ti'n.
Falam ih Superintendent le Deputy Commissioner hna tuanin rak um dah Frontier Areas Administration Director H.N.C. Stevenson tla cun Pinlung Thukamnak an neih hlan ihsin Laimi le tlangpar mi hotupawl hnenah a ruh lang koin:
"…. Kawlram nan kawp asile an lo nambet lohli lo hmanah rei hlanah inn hra uktu khaw bawi (se-ing khawng) tluk fangah an lo ret ding. Cutikah Kawl nan kawp cu nan thin a na zet leh ding" ti tiangin ralrinnak pe phahin a sim.
Pinlung Thukamnak an neih hnu February 16, 1947 khalah Chin hotu pathum hnenah Kawlram uktu Governor in Kawl kawp loin anmah Mirang hnuaiah um hrih dingin a lem ten a lem nan an duh cuang lo. An thu an thlun duh lonak san bikih lang cu Mirang uknak ihsin suak an duh ruangah le Aung San an rak zum tuk ruangah a si. Aung San cun,
"Kawlpawl cu Mirang sâl kan si ka duh lo bangin Tlangparmipawl khal Mirang sâl nan si ka duh lo. Cuitlunah Tlangparmipawl cu Kawl pawlih sâl nan si khal ka duh lo," ti tiangin Pinlung Thukamnak neih hlante February 9, 1947 sunah Pinlung khua
ah mipi hnenah a sim. February 8, 1947 khalah,
".. Curuangah Kawl thawn kawp uh khal ka lo ti thei lo, kawp hlah uh khal ka lo ti thei lo. Kawp ding le kawp lo ding cu tlangparmi Kachin, Chin, Shan pawl thuthu a si. Keimah le kan party AFPFL cu a ding ringring lo ding ti ka thei. Curuangah AFPFL a siat hnu khalah kan Thukam a hngeh ringring theinak dingah dan (constitution) kan tuah ding ruangah lehhnu lam hrangah ziang hman thinphan ding a um lo," tiin a rak sim.
Mirang aiawhin Stevenson le Kawl aiawhin Aung San cu, Shan, Kachin le Chin cuh-awin hridai an diraw rero tluk a si. Stevenson hin Aung San cu a hua zet, Aung San khalin Stevenson hi a hua zet ve ti an bulpak hmin tiang salin na zetin an sawiselawkdan zoh tikah a theihtheih.
BEIDAWNG LAWK
Kawlram ah tawngpa lutih lut cu Kachin le Shan cun an rak tum lo. February 8, 1947 ah Gen Aung San le a ho cu Pinlung Thukam tuah dingin Pinlung an thleng. Nasaten Aung San cun Shan, Chin le Kachin palaipawl a lengih thu a relpi vivo. Pu Vum Kho Hau ih ho Chin palaipawl cun Chinram hrangah ziangvek dinhmun (State or Division etc.) kan duh ti lam relih sim loin, Mirang san lai hnakin fimthiamnak, lamzin le harhdamnak lamah Kawl cozah in in bawm uh ti lawng an rak dil. An dil mi cu Aung San cun awlsam ten pek a remti. Curuangah Kawlram ah lut mai dingin Thukam tuah an man thu Aung San hnenah an sim. Cui thu cu Vum Kho Hau in Shan hotu Sat San Htun le U Cia Puh a sim tikah, Sat San Htun in cuvekin Chin lawngin a hranten lungkimnak thukam nan rak neih a tha lo ding, Kachin thawn to tlangih thurel tiang tal nan hngak a tha tin a sim.
February 10 sunah Shan, Chin le Kachin hotupawl le Aung San le a hopawl thu an reltlang tikah Kachin lamin Duwa Zawlwin in Bamaw le Mythkyina districts cu Kachin ramah telh siseh, cule Kachin cu State in pe uh. Cuti a silo ahcun lungkimnak thukam kan tuah thei lo, tin tan a lak tlunah Shan hotu Ngiaung Shew Sawbua khalin a dil mi a ṭhum duh lo ruangah, Aung San cu a beidawng in Thukamnak nei loin Yangon ah tlunsal a tum lawk. [Hi zawnah theih tlak zet cu, Kachin dil mi Bamaw le Mytkyina districts cu Kachin miphun hman si lo Kawl, Shan le Shan-tuluk pawl a tam sawn umnak ram a si tlunah 1935 ih tuah mi Dan vek a sile Mytkyina le Bamaw districts cu Kachin ram sungah lutter lo ding ti a si bet. Cuticingin loh theih loin Kachin pawlin an dil ruangah tui ni tiangin Bamaw le Mytkyina districts cu Kachin ram ah a um lanta.
PINLUNG THUKAMNAK
Gen. Aung San hoin an thei tawkin Kawlram zawm dingin an sawm ruangah, Shan le Kachin dung thlunin kannih Chinpawl khalin Kawlram sungah lut kan rak remti ve. Cutin thuanthu ih tang lanta ding remtinak thukam "Panglong Agreement" ti mi cu February 12, 1947 zinglam nazi 11:00am ah Shanram Pinlung khua ah kan Chin upa pathum Pu Kio Mang (Hakha), Pu Hlur Hmung (Lumbang, Falam), le Pu Thawng Za Khup (Tedim) pawlin an hmin ngan in an rak nemhnget ve.
Mirangpawl cun Kawlram sungih tlang par mi lut kan tum thu an theih tikah mak an ti, an thin a nuam lo. Ziangahtile anmah Mirang kut hnuaiih kan tan vekin Kawl kut hnuaiah kan tan lala an phang. Cuitlunah tlangparmipawl cu leitlun ralpi vei khatnak le vei hnihnak lai khalah Mirang hnenah rinum zetih ṭang ringring an sizia an theih tlunah mahte ukaw thiam an si hrih lo tin an ruatih Kawl kut hnuaiih vun tanta men ding cu an seherh zet a bang (Aung San ih ho Kawlpawl tla cu Mirang phatsan in Japan an kawp hnu-ah Japan phatsan in Mirang an kawp lala).
FACE (Frontier Areas Committee of Enquiry)
Mirang pawlin Pinlung Thukamnak neitu Shan, Kachin le Chin hrangah an sirawk phangin Frontier Areas Committee of Enquiry (FACE) ti mi an dinih cui Committee ah Pu Vum Kho Hau a tel hngehnge. Committee hotu cu Mirang cozah thlah mi Rees William a si. Cui committee an dinnak san bik cu Panglong Agreement tuah zo hman hai sehla, tlangpar mi hotu dang a tam sawnin Kawlram ih lut an duh lozia an sim ahcun lut loin umter an tum ruangah a si.
Cui committee cun Pinlung Thukamnak ih tel ve lo Chin hotupawl cu March le April 1947 ah Maymyo (Pyin Oo Lwin) ah koin thu an sut. Falam ihsin Pu Thang Tin Lian, Pu Hniar Kulh, Pu Sang Tlir, Pu Thang Cem, Pu Tial Dum le Pu Lian No an telve. An sut bik mi cu, Kawlram in zalennak a ngah tikah Kawlramah lut ve nan duh taktak maw? Nan duh a sile ziangvek dinhmun in lut nan duh, ti a si bik. Chin hotu pawlih an sannak cu Kawlram ah kan lut duh ti a si thluh. Asinan, ziangvek dinhmunin lut an duh timi ah a thawkpek lamah an thu a fiang lo nan (Kawlram sungah district pakhatin um kan duh tina, an si culci), a lehhnu deuh April 20, 1947 ah ca thawn ziangvek dinhmun in lut an duh ti thu an thehlut.
Cui ca sungah Kawlram ih lut an duhdan hitin an ngan:
Ramkulh kawmkhawm dinhmun in lut (To join the Federation)
Duh tikah suaksal ding (To secede at any time)
Hi tumah Falam in culai ih college rak kai zo Pu Za Hre hnenah hi Committee in thu an sut ve nan a sim mi cu Federal si loin Ministerial Burma ih lut a si. Asinan amah Pu Za Hre ruan bikah Kawlram sungah Chinram cu State si loin Chin Special Division in kan um phah ti theih a si lo ding. Pu Za Hre in siseh Pu Vumkhohau le hotu dang khalin State thu hi an rak ruat tel lo lawlaw. Chinram cu Shan le Kachin hnakin ram harsa a si ruangah Kawlram bawmnak kan tulih an hnenah kan lut a tul, ti mi hin an thinlung a luah khat bik a bang.
HMINSIN:
Mirang hnenin Independence rori rak dil lawktu Kachin le Shan hmanin Kawlpawl thawn kawpawk an hril ruangah kannih Chinpawl khalin Kawl kawp an rak hril venak a si ti ding cu a si lo. A san cu Kachin le Shan in rak kawp tum lo hmansehla a hranten Chin hin kawp an lungkim ding ti thuanthu-ah kan hmu (Eg., Vawmthumawng, Vumkhohau cangvaihnak).
Thusutnak um thei mi cu,_ Mirang in a hranten in uk nacingin le a hranten umter in duh nacingin ziangah Kawlram sungah Tlangparmi an rak lut thotho? ti a si. An lut duhnak san bik cuKawlram ih an lut le Independence zamrang thei bikih ngah an zum ruangah le an duh tiktikah Kawlram ihsin an suaksal thei an zum ruangah a si.
Thusutnak dang um thei mi cu hihi a si;_ Hlanlai Mirang thlen hlan le mirang san lai khalah Kawl le Chin cu rampi pakhatah kan rak um dah lo, kan nuntukhawsakdan khal a dangdang, kan tawng khal a dang, kan biaknak khal a dang kan ti. Asile zawi sanah Kawl le Chin kan laicinnak a nai thawk? THuanthu kan zoh tikah a hleicein saklam Chinram (Laitlang) le Kawl hi pehtlaihnak kan nei mal zet. Pehtlaihnak kan nei ti theih khal a si lo, a can canah kan pupa pawlin sâl si dingah phairawn ah sukin mi an vung kai theu. Mirang kai hnu khalah a hranten uk kan si. Asinan theihban cin Mirang kai hnu-ah thlanglam Laitlang, thimnakah Kanpetlet cu 1927 hlan ihsin Pakokku district hnuaiah a rak umih Magwe Commissioner in a rak uk. Chin le Kawl laicinnak naisin dingih zuambiktu khal thlanglam Laitlang mi Pu Vawmtumawng a si. A tuahmipawl cu:
1920 hnulamah Chinram ah Kawlca zirh nawn lo dingin Mirangin a khamih Chinca a tuah sak tikah, Pu Vawmtumawng hoin nasaten Chinram ah Kawlca zirhsal dingin cangvaihnak an rak nei. Amai hoin 1933 ih an din mi Chin National Union cun Ngaze khua ih thu an relcat mi lakah, "Kawlram ukawkdan (91) hnuaiah Chin Hill cu ret dingin" timi dilnak a tel. 1946 January ah AFPFL in ramkulh huap thureltlangnak an neih laiah Kawlpa U Phe Khin in "Tlangparmipawl Kawlram thawn kawpawk ding," timi thu a thun tikah a rak bawmtu bik cu cui khawmnak ih Chinmi aiawh in rak tel ve Vawmtumawng a si. January 8, 1946 ah AFPFL hotupawl le Shan, Chin, Kachin hotu an tawnawk laiah Chinmi hrangih Vawmtumawng ho ih an dil mi lakah pakhatnak cu, "Tlangparmi Bhudist siter dingih tuanvo neitupawl cun Phungkipawl cu Chin Hill ah thlah sal hai seh," ti a si. Cui umzia cu Chinpawl Bhudist cangter dingih zuam tinak a si. Cun, December 25, 1946 AFPFL hmunpi ih thuthang-simfiangnak (press conference) ah Pu Vawmtumawng cun hitin a rak sim:
Kannih cun 1935 lai ihsin Kawlpawl thawn kawpaw dingin nasaten kan rak zuam zo. Cun, Chin pawlin Kawl thuamhnaw hruh ve dingin kan rak zuam ruangah kan hlawhtling zet. 'Kawlpawl thawn independence nan lak tlang lohli a sile nannih cu fimthiamnak lamah nan niam lai ruangah an hnuaiah an lo ret tengteng ding, curuangah nan kawp duh khalle kawp hrih hlah uh, kum thum-li tal hngak hrih uh, cui sungah Kawlpawl thawn rualran nan si theinak dingah kan lo zuampi ding',_ tin Mirangpawl cun an sim ruangah Kawl le Chin hmusualaw dingin nitin an tuah sinsin tin kan hmu a si.
Hitin Vawmtumawng hotin Kawlpawl thawn naiaw sinsin dingin le independence khal latlang dingin nasaten an zuam lai October 28, 1946 ah Falam, Tedim le Hakha ihsin palaipawl cu Falam khua ah tawngkhawmaw in 'Kawl thawn kawpaw in independence lak le lak lo ding' thu an reltlang ve. Cui an relcat mi cu hitin a si:
(1) Mirang uktu Governor hnuaiah um hrih ding.
(2) Tlangparmi unau Shan le Kachin thawn kutkaiawin rualrem zetih tuan tlang ding.
(3) Pinlung tokhawmnak (1946) ih din mi 'Burma sung um tlangparmi zin le dan pawlkawm,' ah telve ding.
(4) Chinpawl tu hnakin fimthiam neiin kan harhthar ih kanmai thu kanmahte kan rel thei le kan tuansuah thei tikah, Mirang cozah suah mi 'Cahnah Var (White Paper)' le Pinlung thurelnak ih Governor ih a sim mi 'Kawlram thawn kawpawk ding le kawpawk lo ding' thu khal ruat tlang leh siseh. A tlunih thu relcatmi cu Tedim aiawh in 15, Hakha aiawh in 29, Falam aiawh in 6 in hmin nganin an nemhnget ih Tlangparmi Uktu (Frontier Areas Administartion) hnenah an pe.
A tawizawngin kan sim asile, Kawlpawl thawn kawpawk ding thu-ah, culaiih cathiam sang cin le ramthu theiban cin Pu Vawmtumawng le Pu Vumkhohau ih zuamnak vekin Chinram cu a feh ti theih a si (Beidawng lawk timi zawnih February 8, 1947 ih Vumkhohau le Aung San lungkimnak zoh sal aw).
Khaikhawm:
Kachin pawlin Kawl an kawp hlanah, Bamaw le Mytkyina phairawnpawl cu Kachin State sungah tel dingin le Kachin cu State dinhmun ngah dingin nasaten an rak sim cia nan kan Chin hotupawl cun Kawlram lut ding ti bak State in kan um duh ti le kan Chinram ah thimnakah phairawn Kalay area le a dang pawl telh tengteng siseh an rak ti lo. A hranten dinhmun sang deuhin State ih um hnakin Kawlram sungih lut rori cu a hlawk sawn ding tin an rak zum a si hmang. Cutin phairawn ram nei lo le State hman ngah loin Kawlram sungah kan lut phah.
Cuihnuah Tlangparmi thukamnak rak neihpitu bik Aung San thah a si. A hnu-ah UNu hoin rampi Ukawkdan (constitution) an run ngan tikah Tlangparmi duh mi le dil mi vekin Federal si loin Unitary in run ngan a si. Cuihnu reilote ah a takin independence run ngah a si. Independence ngah hnu kum 10 sung (Democracy san) a rung thelngih Rampi Ukawkdan (1947 constitution) thlunin ukawk a si tikah a hmin in Chin Affairs Minister ti tiangin kan rak nei nan a takah kan Chinram thansonak ding hrang tuan thei dingin "thuneihnak" an nei lo. Chin Minister (Vuanzi) cun Rangoon ih Finance Department lungkimpinak tel loin Chinram ah Zung cazi pakhat hman a ret thei lo.
Kum hra kim hnu-ah Tlangparmi upapawl beidawng in February 25, 1961 ah Taunggyi ah thu an reltlangih Aung San ih a rak lungkimpi vekin Unitary si loin Federal in ukawkdan (constitution) cu rem dingin thu an rel nan a hnu te March 2, 1962 ah Newin ho ralkapin thuneihnak an la ih democracy san a cem. Ralkap uknak a hung thleng sinsin ih kum 40 lai a hung rei hnu cun rel ding a um nawn lo. Kan cem. Kan tlau cikcek. Kawl tawngin 'tua-babi' kan si men.
LO SEHLA:
Kawlram in independence a ngah tikah kannih Shan, Chin, Kachin rak telve loin Mirangpawl duhdan bangin a hranten um bangsehla ziang a bang ding? timi thusuhnak hi "sehla" ti thu asinan ruat tlak zet a si. Hmailam ra cang ding thil cu a can hlanih thil umtudanin ziangmawcin sim cia theih a si. Curuangah Kawl kawp lo bang sehla ziang a ra cang ding ti khal ziangmawcin sim theih a si.
Rak kawp lo sehla,
Mirang hnuaiah a hranten kum 3 - 4 lai kan um hnu cun Kawlram kan kawp duh nawn lo ding, kum 10 lai a hung rei sinsin cun kan kawp duh lo deuhdeuh ding.
Kanmahte ukaw thei kan si hnu cun Mirang hnenin independence kan ngah tengteng ding.
Cutin Federal States in Shan, Chin Kachin cu rampi pakhatin kan um ding.
Kawl influence tlukin Mirang influence-nak a um dingih Leitlun ca a si mi Mirang ca khal tui Kawl ca kan thiam tlukin mi zakip in kan thiam ding ruangah, a thlengaw rero mi leitlun san manin banin kan thangso ve ding (tui Malaysia le Singapore kan tluk tengteng ding).
Kan calai le zin le dan khal tu hnakin kan cawisang thei ding. Peng khat le peng khat hrin khat le hrin khat hmusual aw sinsin dingin in tuahtu an um lo dingih Chinram ah rualremnak le daihnak tu hnakin kan nei ding (thansonak a phunphun, thimnakah vanzam tumnak, college tvk., khal tu bangin cuhawk ih ti buaiawk rero tul loin kanmahte kan duhduh kan tuah thei ding)
Kum tam ramdang dangih kan um ruangih phunhnam dang vekih kan ruat sual pang mi kan unau Minopawl thawn kan kawpaw thei dingih Chinram cu tu hnakin a kauin a cak ding.
Kawlram thawn ram khat si lo hmansehla, ram-hnen dinhmun in (ukmi si loin) rualremten pupa san lai bangin kan um ding (pupa sanah rampi dinhmun in Kawl le Chin an rak do aw dah lo. A can canih Chin pawlin phairawn ih sâl an vung kaih cu thuhran a si.)
Kan Chinram cu kan thei tawkin tuah mawi a si ding ruangah, leitlun ram nuam ram mawi le ram thangso lakah a tel ban ve ding.
Kan tlawnnak le kan thlennak ram kipah, tu vekin mithmai nau hnianghni ten si loin, mithmai hngal zetin kan um thei ve ding.
Tui ni ah US le thangso zo ramdang ih feh le vaih cu thil mankhung le sunglawi zetin kan ruat nan, Kawlram ah rak lut lo sehla a linglet a si ding Ramdangmipawl kan Chinram ah ra vaih le ra um an duh tuk dingih tam tuk ra lut lo dingin kan buai riangri ding.
Tlangkawm: Falam sim lo Chin mino tam sawn lakah kan Chin thuanthu le leitlun rampawl thuanthu thei duh le thei tum nan mal tuk. Theihnak a mal ruangah kan pa lei sanah a si lo lam an rak zawh sual pang zo. An zawh sual ruangah tui ni ah ar ram ih kipah mithmai nau hnianghniten bangin nang le kei kan vavaih reronak a si. Kannihpawl sanah kan thei thawk nan, hlawhtlinnak hmu thei dingin can in a pe nawn lo, a tlin khal kan tlin lo. Tu ah nan san a thleng zo. Theihnak nan neih mal tuk a sile kan khua le ram hmailam hrangih ke kar dan ding thu khalah ziangbik a tha ding, ziangbik kan tuah ding ti thei loin nan um thei. Theihnak a mal tikah rampi a siat ti a takin kan ramah nan hmu rero. Tui nan san ah nan saduhthah a kim thei lo hmanah, nan tesin fahlang san hrang nan ruat sak tengteng a tul.
Tuluk Thufim ah,
"Liam cia thil ruangah riahse hlah, thil tangkai a si lo;
Asinan hmailamah na palh mi tuah sal lo dingin kham cia aw," tin a um.
Asile kan ram hmailam umdan ding thlir ciain tui niah ziang kan tuah ding? Cui tuah ding mi cu zoin kan tuah ding? Minopawl maw upapawl?
Cui "tuah ding mi" tuahtu ding le tuansuaktu ding cu upapawl lawng an si lo, mino lawng khal an si lo, an pahnih kawmkhawmin a si. Mino cu rangcang cak zet vek an siih upa cu a parih to rang kam kharh dirtu vek an si. Kam kharh dirtu a um lole rangcang cak zet cu a tha a cah tuk ruangah a si lo lamah a tlan sual thei. Upa kaihhruainak le thurawn peknak tel lo cun minopawl khal a si lo lamah pen pang a awlte. Tlan zuamawknak ah nehtu si thei ding cun rangcang le a parih to an pahnihin an thupi veve. Upapawl in an hmuh le tawn mi ihsin an theih ngah mi thil tha le hmailam hrangih khua an khan mi tuan suaktu ding cu mino an si. Upa le mino thenaw thei an si lo.
II/- FALAM DINHMUN: Tui ni ih ra suak Falam minopawl, thu ka lo sut ding. Chinram pi le Falam khua le ram thangso sinsin dingin ziang kan tuah ding ti thuk zetin nan ruat dah maw? Nan ruat dah lo ahcun tui ni thawk talin nan ruat a tul. Asile ziang kan tuah ding? Kan tuah dingih tul hmaisa bik cu kanmah le kanmah thazang nei dingin tuahawk hmaisak a si.
Chinram pi cu tanta hrihin Falam peng thu lawngah ka lut ding. Ziangah Falam peng dinhmun hi peng dang hnakin tumsuk lam a pan vivo kan ti reronak? A san cu kan lu parah Utawng a to khalle zoh men, Tlang-ak a to khalle zoh men kan si ruangah a si. Culawng a si lo, kan lo rawl zinghnam in a ei thluh zik khalle zoh men kan ar sava in a thiar khalle zoh men kan si ruangah a si. A pawi zet mi cu Falam peng dinhmun diktak, thimnakah khawpi thawndan thu, Regional College, Vanzam tumnak, Rih zin tivek rel uar le rel suaktu deuh cu "peng dang thawn remawk lonak simtu, asilole hrin khat le hrin khat huatawknak tuahtu," tin kan hmu sual theu. Hihi ruahnak dik lo a si.
Zinghnam in kan lo rawl a ei ahcun kan lo rawl siatsuahtu cu zinghnam a si kan ti a tul, sava in kan ar a lak ahcun kan ar thiartu cu sava a si kan ti a tul. Hihi thudik rel a siih a palhnak a um lo. Innhnen pengdang thawn rualrem tluktu a um lo. Asinan innhnen tha neih a thupi ve. Kan innhnen lala in kan hruang sungah lutin kan inn sung thil tiang an thuten an lak rero ahcun kan zoh cuahco men asile kanmah le kanmah siatsuahaw kan si, innhnen khal ral ih cangter rero vek kan si. A san cu na neih thil a lo laksak rero cu na tuar thei lo can a thleng dingih cutikah tawhawk, huatawk le doawknak tiang a thleng thei. Curuangah innhnen thawn duhdaw aw zetin umtlang ringring kan duh taktak a sile a tlai hlanah "na ta ka ta, na covo ka covo" ti mi theithiam dingin duhsaknak thawn kan sim ngam a tul. Mai thil khal kan humhim ngam a tul.
Ziangtin kan thazang cak dingin kan tuah ding?
Ziangtin Falam kan cakter thei ding? A hmaisa bikah kan umnak Chinram ih a cang rero mi le kan rampi umdan kan theih hmaisak a thupi. Kan kiangkap zohin kan cangvaihdan khal a phunphun in a thlengawk ve a tul. Falam pawlih awkam le thusimmi, kan tul mamawh mi le aihramnak tiangin, peng dang le rampi tiangih theih ban le ngai duh mi si thei ding cun, kan peng-hnen le rampi pawlih tuahdan kan cawn ve tul mi a um. An tuahdan zate ka ti lo. (Thaten nan ruat a sile ka sim tum mi nan theih thiam ka zum. A ruh lang ko ka sim duh lo ding.)
Leitlun nuntukhawsakdan kaihruaitu lu bik cu ramthu kan timi Politics a si. Sumdawnnak siseh, nunphung siseh, fimthiamnak siseh, harhdamnak siseh, biaknak siseh, an zaten politics hnuaiah um thluh an si. Curuangah German ralrel thiam Clautwitz ih sim bangin raldo (war) timi cu Politics ih doawknak a si. Ramthu cu palai hmangin a nem zawngin cinfel a theih lo tikah hriamnam thawn doawknak in cinfel a si. Cun, raldo timi cu thahawk lawng a si lo, khatlam ih mi do duhnak (the will to fight) cemter ih tumsukter dingih do a si. Raldo a cem tikah palai hmangin a nem zawngin ramthu buainak cu remthat a si. Curuangah ralkap timi cu ramkulh ih tumtahmi kilven a si.
Kan Falam thansonak ding hrangih tumtahmi zoin a kilveng ding? Nanmah mino nan si. Ziangtin nan kilveng ding ti cu tui ka lo simmi ah a fiang zet zoin ka thei
