Pitlingmi lungput neih cu damnak a si

By San No Thuan

Luke 10:37

He said, “The one who showed him mercy.” Jesus said to him, “Go and do likewise.”

Ziaza mawi (Civility) timi hi ziang a si? Tong dang in, pitlingmi lungput cu ziang a si? Kawl tong cun, Kawngtaw, yitciattaw siktha, Munmiattaw siktha timicu ziang a si?

1. Professor R.M. Forni

Ziaza mawi timi cu midang zawn ruat thiammi (kuchinsa tat chin) nunnak khi a si.[1] Midang zawn a ruat timi cu a mai’ dinhmun hi keimah si bang sehla, ziang tin ka tuar pei? Ziang tluk in ka thin a bang pei? ti ih thuruah thiam khi a si.

2. John F. Kenedy

“Ask not what your country can do for you - ask what you can do for your country.”

 
 - Speech
Inaugural Address by John F. Kennedy - January 20th 1961

Asullam cu, pitlingmi lungput cu, mi in ziang in tuah sak thei timi a si lo in, keimah in midang hrangah hrangah ziang ka tuah thei timi hi ruat uh ti a si ih, a sunglawi tuk.

3. William Shakespeare:

Key to success is: work harder than others, know more than others, but expect less than others.

Ka lungkim zet. Ka nauhak lai ah, midang hnen in bawmhnak, lawmhnak, sunlawihnak maw ngah ding lawng ka tum. Asinan, ka upa deuhdeuh, midang hrangah teh ziang tuah sak theimi ka nei ve pei aw ti ka tum vingvo thlang. Midang hnen ihsin ngah tum lo rorimi lungput lam pan vingvo hi a duh ngaingai.

3. Bawi Jesuh ih in zirh daan: Samaria Mithapa le zawnruahnak thinlungput

Puithiam & Levi: Ka va bawm le ziang ka cang ding? Maih lam ah ziang a cang thei timi ruah ding hrimhrim a si. Asinan, midang hrang ruah tel cih lomi nunnak cu Jesuh ih a duh lo bikmi nunnak a si.

Samaria mithapa: Ka va bawm le ziang ka cang thei ti cu a ruat, a thei. Misual pawl in in rak bawh thup thei ti khal a thei. Asinan, anih ruah daan cun, ka va bawmh lo ahcun, ziang a cang ding timi kha, zawnruahnak a nei. Midang zawnruahnak a neihmi cun, ralthatnak le mi va bawmh duhnak nun a neih ter. A va bawmh tikah, ziang ka ngah sal pei timi a ruat lo. Ngah tummi ziangkhal um lo in, mina pa ih tulsammi a bawm.

Cui thinlung cu Jesuh ih a thangthat tuk ih, a mawi a ti tuk ih, “nannih khal a mah vek in zawnruahnak midang par ah nei ve uh” in ti.

An pali ih simmi cu a tawi zawng cun, ziaza mawi, lungput tha/picang timi cu:  

1.     Midang zawnruatnak nei khi a si.

2.     Midang tulnak kha zoh ih bawm thiam tu.

3.     Midang hnen ih ngah tumnak lungput nei lo khi a si.

Result: Midang zawnruahnak neih cu damnaknak thawn a peh awk zia pawl:

• 1950s kum ah Harvard tlawngta mino damcak zet pawl kha ziangtluk in an nulepa thawn rualrem zet in an um timi thusuhnak pawl an phit ter. 35 kum nga a rei hnu ah cu pawl ih hardamnak medical record an zoh sal tikah, nulepa thawn rualrem aw te ih a um lo tu pawl zate (100%) in ttihnung zetzetmi natnak: thinlung dam lonak le ril lam dam lonak ti pawl an nei theh. Nulepa thawn rem le duhdawt aw zet ih a nungtu pawl cu 47% hrawng lawng in natnak an ngah.
• 1965 ah Lisa Berkman timi nu in thinlung le taksa a peh tlaih awk daan pawl a zingzoi hram a thok ve. California ramtthen sung ih um Alameda County minung pawl thawng tampi kha innsaang, pawlkomnak, le kawhhran ah pehtlaihnak an neih zia a sut. Kum 9 a rei hnu ah, zianghman pawlkomnak a nei lo tu pawl cu midang pawl thawn pehtlaihnak a neimi pawl hnak in a let thum zik hrawng in an thi tuan tiah an hmu suak. 1979 hnu ah midang dang khal in an run zingzoi sinsin ih, midang pawl thawn pawlkom aw lo ih mah lawng um hi dam lonak suah ter tu hrampi pakhat a si zia an hmu sinsin.
• Dr. Janice Kiecolt-Glaser le a rualpi pawl in Ohio State University ah an zingzoi ve ih an hmuh suakmi cu, innsang nu le pa rem awk lonak tam a neitu pawl ih innsaang pawl cu damnak an nei mal. Lungnatnak khal an nei tam ti a si.

Curuangah ziaza mawi a simi midang zawnruat thiam in midang pawl thawn kan pawlkom awk asile, midang pawl an thin a nuam ding. Cutikah, kan kiangkap pawl khal kan mah thawn um tlaang an duh sin ih, kan nih khal kan thinlung a nuam ve a si. Thinlung nuam cu damnak a si. Curuangah, ziazamawi cu damnak a si.

Thunetnak

1.     Ziaza mawi (Mumiattaw siktha) timi hi ziang a si? Midang zawn ruat in, an hrangah ziang ka tuah sak thei ding timi ruahnak lungput khi a si.

2.     Samaria mithapa mithapa bang in, cui zawnruahnak cu thil pakhat khat ngah duh sal ruangah si lo in, ngah duh salmi nei lo in, kan mah ih bawmh a tulmi pawl va bawmh khi a si.

3.     Midang zawn a ruattu cu an dam: Ngah tummi nei lo ih, midang zawnruah ruangah, mi a va bawmtu pawl cu an bawmh ngahmi pawl ih thinlung a nuamh ter. Cutikah, anmaih thinlung khal a nuam sinsin. Thinlung nuamhnak cu damnak hrang ih sii tha bik a si.  

---

[1] Professor R.M. Forni, Choosing Civility: The Twety-Five Rules of Considerate Conduct (2002).