4.1.2. Rualpi Le Rualpi Duhdawt Awknak

Kum khua hrang ih rualpi tha timi cu HIVEK hi a si.

Rualpi le rualpi duhdawt awknak cu Greek ttong in Philia tiah an ti. A sullam cu “rualpi tha sinak (friendship or companionship)” tinak khi a si. Philadelphia timi hmin tla hi himi ttongfang in a rami a si. Greek φιλεω (phileo) "to love" and αδελφος (adelphos) "brother" timi pahnih kom a si ih, a sullam cu, “unau vek ih duhdawt awknak khua” tinak a si. Daihnak a duh zettu Quakers timi biaknak pawlkom pawl in an rak sakmi hmin a si.

A hngetmi duhdawtawknak nei ding in rualpi tha bik bang in pakha le khat kan duhdawt awk thiam a tul. Bible ca khal in rualpi tha bang ih duhdawt awk daan ding in zirh. Rom 12:9-13 sungah:

"9Duhdawtnak kan ti tikah thinlung taktak thawn duhdawt ding a si. A ṭha lomi cu hua uhla a ṭhami kha kai hnget uh. 10Khristian unau nan si ruangah pakhat le pakhat sunsak awzet tein duhdaw aw ton uh. Pakhat le pakhat hmaizah awknak thiam uh. 11Zaangzel hlah uh; napi in hnaṭuan uh. Nan thinlung zate pe in Bawipa ih hna cu ṭuan uh. 12Nan beiseinak in nan lung lo awiter seh; harsatnak nan ton tikah thinsau in um uh; cat loin thlacam uh. 13A tlasam mi Khristian unau pawl thawn nan neihmi kha hlawm aw uh. Cule mikhual pawl hrangah nan saangka ong uh."

Paul in hi tawk ih a simmi duhdawtnak cu caangkua nakah cun Agape love timi a hmang nan, cang hra nak cun, Philia love timi rualpi tha bang ih duhdawt awknak a simmi a sim. Unau nan si ruangah sunsak zet in duhdaw aw ton uh tiah in fial tikah, rualpi tha vek le uanu vek in pakhat le khat duhdawt awk ding in fial. Sunsak awknak (devoted life) le rualpi tha vek ih duhdawt awknak (companionship) nun timi ih sullam cu ziang a si? A pakhatnak cu pakhat le khat hmaizah awk thiam khi a si. Hmaizah awk timi cu nangmah le nangmah hnak in midang kha thupi sawn ih ret thiam le midang kha cawisan thiam khi a si.

A pahnihnak rualpi tha bang ih duhdawt awknak cu zangzel lo in, napi in hnatuan khi a si. A zaangzelmi le napi ih hna a tuan lomi cu midang rualpi pawl hrangah thilrit an phurh ter ruangah, rualpi tha sinak lungput nei lo tu a si. Cu ti in, zuam zet in hna kan tuan tik ah, ziangkim hi Bawipa hna ka tuan tiah ruat aw uh ti khal in fial. Pakhat le pakhat kan pawlkom awknak cu kan mawi le thiam le tthat ruangah si lo in, Jesuh Khrih kan duhdawt ruangah a hna kan tuan ti sawn in ruat aw ding khal in duh sak. A pathumnak cu nan ruahsannak in nan lung lo awi ter seh. Harsatnak nan ton tikah, thinsau in um ih thlacam sak aw ton in, neihmi khal hlawm aw uh tiah in fial. Harsat tik khal ah rualpi tha cun, ruahsannak nei ding in in bawm, thla in cam pi. An neihmi khal in hlawm. Neihmi hlawm aw siang lomi duhdawtnak cu duhdawtnak dik a si thei lo. A ttuh, a deumi duhdawtnak a si. Kan pupa ttongfim khal ah unau theipum seu tiah an ti. Unau vek ih duhdawt awknak ah neihmi theipum te khal an seu aw tinak a si.

A palinak cu midang hrangah saangka on khi a si. Midang hrang ih sangka on timi cu rualpi tha cun midang kha a rualpi bang in a ruah a si ahcun, saangka a on ih, ti le rawl, umnak hmun pawl a pek a si. Hi tawk zawn ah, mikhual tengteng lawng a tinak a si lo. Pakhat le khat ih ttulmi le phurhrit kha sawng aw thiam in, bomawk khi a sim duhmi a si. Midang ih ttulmi kim ter timi sungah, pa in nu ih ttulmi zohpi thiam ih bawm thiam, nu khal in cu vek thotho in zoh thiam khi a si. Thuthimnak ah, na paih lo zet lai khal ah, amah ih simmi ngaisak, a thil tuahmi khal tuahpi thiam khal khi a si. Pakhat le kar ah, duhsak awknak thawn sim a tulmi khal sim aw in, ngaithiam awk a tul tik khal ah ngaihtiam awknak dil aw ih nun khi a si. A tawi zawng cun, midang ih thinharnak kha luat ter ding ih bom khi a si.

Innsaang ah nu le pa vek, le rualpi le rualpi vek ih duhdawt awknak hin a harhdammi le a hngetmi duhdawtnak an suah ter ve. Asinan, himi pahnih pawl thate ih meisa bang in alh in, thinghram bang ih thuk zet ih hram a bun theinak dingah, a dang pakhat duhdawtnak a tul. Cumi cu Agape love tiah timi midang thatnak hrang ih pumpek awmi duhdawtnak in a bet a tul. Cumi cu kan bet leh ding.

4.1. Duhdawtnak Phun Thum

Greek ttong in duhdawtnak hi phun thum in an sim ih cumi cu a tanglam ah ka run sim fiang duh.

4.1.1. Nu le pa Pawlawk Duhnak Ah Hram A Bunmi Duhdawtnak (Eros love)

Greek ttong in duhdawtnak timi an sim tikah phun khatnak cu eros tiah an ti. Asullam cu nu le pa pawlawk duhnak kha hram bun ih duhawknak khi a si. Nu le pa pawlawk duhnak le hiarnak cu a hram thok te in Pathian ih a sersiammi a si. Himi tile sa ih hiarawknak hi innsaang nuam si theinak hrang ah Pathian ih thluasuah a pekmi a si. Bible khal in Pathian ih sersiam a sinak thu a sim. Asinan, innsang nuam timi cu ti le sa ih hiarawknak lawng in a cang thei lo. Nu le pa duhhiarawknak cu a thianghlimmi a si ih, tthit um awk hnu ih hman ding a si zia khal Bible in a sim. Asinan, Pathian in ralrinnak in pek theu. Ziang ruangah tile, duhhiarnak hi a sual ruangah si lo in, minung kan mah in kan hman sual sawn ruangah a si.

Seemtirnak 2:24-25 sung kan zoh tikah, tthitumawk tik ih nu le pa pawlawknak cu pum khat sinak nun daan a si zia khal in sim, “Cuti a si ruangah mipa in a nu le a pa a taanta ih a nupi thawn an kom-aw. Cutiin tisa khatah an cang. An pahnih in lawngfangkheh in an um nain ningzah an thiam lo.”

Bible in nu le pa pawlawknak cu a thianghlim zet in tthit-umawk hnu ih hman ding a si zia khal in zirh. Thufim 5:15-19 sungah,

15. Na nupi parah rintlak in um awla,
Amah pakhat lawng kha duhdawt aw.

16. Midang nunau thawn na neih mi faate tla in,
Na parah ṭhatnak zianghman an tuah lo ding.

17. Na faate tla cu nangmah bawmtu dingah an ṭhang dingih,
Mi phun dang cun an lo bawm lo ding.

18. Curuangah na no lai na nupi parah lungawi awla,
A parah lungawi nomnak nei aw.

19. Cun amah cu zukneng bangin a mawi mi le duhnungza a si.
A duhnunnak cun a lo lungawiter dingih,
A lo duhdawtnak in a lo zeel ding a si.

Hi ca tlang kan zoh tikah, Bible in tthitum hnu ih nu le pa pawlawknak cu a thami, a mawimi, le a sunglawimi a si zia a sim. Asinan, a poimi cu mi tampi cun, nu le pa pawlawknak cu duhdawtnak ah a thupi bik tiah an ruat. Nu le pa pawlawknak cu meisa vek a si. Meisa cu rawlsuannak le na taksa hlum ternak ah na hman ahcun, a tha tukmi a si. Pathian in nu le pa pawlawknak cu tthit-umawk hnu ahcun, meisa bang in nasazet ih alh ter ding in duhsak. Asinan, tthit-umawk hlan ziang tik caan khal ah meisa cu alh ter in hmun kip ah, meisa na ur ahcun, na nunnak ah buainak na tong ding.

Tuisan ah, minung tampi in nu le pa pawlawk lawng ah kan duhdawt-awknak a hnget sin thei ding timi ruahnak an nei ih, tthitumawk hlan ah cui meisa cu an mai tisa duhnak lawng thlun in an alh ter hluahhlo tikah, sir awknak tampi an tong. Ka khuaruah a rak tawi tuk si cu tiah an sir aw sal theu. An nunnak ah duhdawtnak taktak hmu ngah lo in an um ih, duhdawtnak taktak an hal sin sin theu. Asinan, meisa cu meisa alhnak ah le a caan kim tik ih alh ter a si ahcun, a sunglawi bikmi pakhat ah a cang ringring. Asinan, duhdawtnak cu nu le pa pawlawknak lawng hi a si lo.

4. Nan Duhawk Hlan Ah

Fala tlangval le nupa duhawk hi a ol zet a bang nan, a har zet. A nuam zet a bang nan, kan thinnat ter biktu khal a si. Duhawknak timi hi thil harsa zet pakhat a si. Curuangah, a nuam zet nan, ttih khal a nungmi duhawknak lam tluan ah ziangti’n tluang zet le hlawhtling zet in kan feh thei ding? Cu ti ih kan feh theinak dingah kan theih lo cang lomi a tulmi thu pahnih a um. A pakhatnak cu “Duhdawtnak” timi cu ziang a si ti kan theih a tul. A pahnihnak cu “duhdawtnak” le “Uarawknak” timi ih danglamawknak kan theih a tul. Duhdawtnak ih sullam cu a tanglam ah sau deuh in kan sim fiang leh ding. Tu ahcun, “Uarnak” timi hi tawi zawng in kan vun sim fiang hmaisa ta duh.

“Uarawknak” (infatuation) timi cu mi pakhat kha kan hmuh le vete in, kan thinlung in kan uar mei ih a mah thawn duhawk mei duhnak thinlung khi “uarawknak” kan timi cu a si. Kawl ttong cun, minmin chin chit mih de tivek khi a si. Hmuh vete’n, kan ttong a hak mei, kan sunglam thahri le thi feh daan tiang a cawl theh mei ih kan mit khal in a zoh ngam lo. Kan mithmai tiang a hung sen theh. Hih rin lo pi ih kan sunglam thilcangmi pawl zoh in minung tampi in hihi “duhdawtnak” taktak a si tiah kan ruat. Curuangah, minung tampi in vei khat te ah an pum a pe aw cih mei. An duh aw cih mei. Asinan, veikhat te ih uarnak cu vei khat te ah a suak nan, a rei hlan ah a ziam sal theu. Cu tikah, “hmuh awk vete ih uarawknak” le “duhdawtnak” taktak an thlei dang theu lo tikah, mi tampi ih nunnak ah sirawknak thawn a khat sal theu.

Mathai Simfiangnak Thuhmaihruai

Tulai cu zingtin Dr. Stephen Hre Kio ih nganmi Mathai Simfiangnak ka siar ringring ih thu tampi theih kauhnak ka ngah. Laimi in hi cauk hi kan siar theh a si ahcun, Bible tlawngkai pawl ih theihmi vek in Bible lam ah theikauhnak in pe ding ti ka hmu. Hivek ih ca in ngan saktu Siangbawi kan neih cu Pathian thluasuah hrimhrim a si. Ka siarmi sung in ka theihmi pawl cu hlo lo ding in a tawi zawng in ngan ka tum ding.

Stephen Hre Kio, Thukam Thar Simfiangnak: Mathai in Hre Kio Commentary Series (Yangon: Falam Baptist Pawlkom, 2006).

1. Zo in Mathai a ngan?

Mathai Thuthangtha cu kut ngan rori in Kawhhran pa le pawl in a copy ciamco ih cumi sung in a tuan bik Greek ttong ih nganmi kan hmuh theimi cu AD 360 hrawng ih nganmi a si. Cui cabu sungah, Mathai in a ngan timi hrimhrim a um lo.

Asinan, Kawhhran pa le pawl ih canganmi pawl kan zoh tikah, Mathai a si tiah an rak ti. Kum AD 125 hrawng ah hi cabu cu Jesuh dung a thluntu Mathai ih nganmi a si tiah mitampi in an rel ih, cu pawl sungah cun, Papias khal a tel. Cu vek thiamthiam in Irenaeus (AD 130-200) khal in AD 180 hrawng ah Mathai ih nganmi tiah a ti bet (pp. 11-13).

2. Ziang ttong in a ngan?

Mihrek in Aramic (Jesuh san lai ih hmanmi Hebrew ttong) in an ti. Mihrek in Greek ttong in an ti. Hebrew ttong ih a nganmi cabu le khui tawk hman ah hmuh ding a um lo. A cang theimi pakhat cu hmaisa bik ih Hebrew ttong ih nganmi cu a hlo zo tla a si thei. Asinan, a tam sawn cun a mah cu Judahmi asinan, Greek ttong thiam a si ih, Greek ttong in a ngan tiah an zum sawn. Ziangah tile, Paul tla Judahmi asinan, Greek in ca a ngan. Cun, thuanthu ngan lam ih mi hminthang Flavius Josphus (AD 35 -95) tla a tappi ttong cu Aramic asinan, Greek ttong in thazet in ca a ngan (p. 21).

3. Khui tikah a ngan?

Fiang te in khui tikah a ngan ti zohman ih theih a si lo nan, AD 75 hrawng ah a ngan ti hi zum a um.
A ruang cu lenglam tetti le sunglam tetti pawl a um. Lenglam tetti ah, Bishop Papias in AD 100 hrawng ih a ca nganmi ah Mathai ih canganmi cu midang in an ti thei zat in an let tiah a um. Curuangah AD 100 hlan ah Mathai in a ngan tinak a si. Cun Kawhhran thuanthu ih Pa tiah an ruahmi Eusebius (AD 260-240), in Papias le Igninius cu AD 107 hrawngah an thi ih cu lai ah Matthai cu minung tampi in an thei zo tiah a ti. Curuangah AD 100 hlan ah a si a tul.

Sunglam tetti kan zoh bet tikah, Matthai 22:7 sungah "Siangpahrang cu a thin a heng ngaingai ... cu ruangah an khua khal a va ur sak theh" ti ih a nganmi hi Bible thiam pawl in Rom siangpahrang in AD 67-70 ah Jerusalem a va sim ih, a va siatsuahnak thu a si ding tiah an zum. Himi kan pom thei a si ahcun, Jerusalem cu AD 70 ah siatsuah a si ruangah, Matthai cabu hi AD 70 hnu ih nganmi a si ti ding a si.

Curungah sunglam le leenglam thu um daan pawl kan zoh tikah, Mathai cabui cu AD 75-80 kar ih ngan a si bik ding tiah Bible thiam pawl in an zum bik (p. 58).

4. Khuiah an ngan?

Siria ram Antiok khua ah nganmi a si ding ti zumnak a um. A ruang cu, Mathai sungah Rom, Efesa le Antioi hi a tel ringring. Cun, Piter ih thupitnak a langh ter zet. (Matt 16:13ff, 17:1ff). Piter cu Antiok ah hotu a si ih, hmaisa bik Antiok ah Bishop tuantu khal a si. Cui tlun ah Josephus in AD 70 ih Jeruslam le an Temple a siat hnu ah Antiok ah Judahmi pawl cu an vai ti in rel. Curuagnah, Siria ram ih Antiok khua in ngan siseh tla a mawi bik tiah zumnak a um (pp. 61-64).

5. Zo pawl hnen ah kuatmi a si?

Cun, Mathai cubu cu Judahmi pawl hrangah nganmi a si ding ti hi a canganmi pawl zoh in an zum cio (pp. 20-21). Thuthimnak ah, Jesuh thu a ngan tikah, Judahmi pawl ih pupa le pawl thu san hleili tiang a ngan. Judah pawl ih a tihzah upat zetmi Moses thar cu Jesuh a si tiah (Matt 1-2) a ngan bet.

Lamdannak Cu Thluasuah A Si

By San No Thuan

January 30, 2009 (Friday) ah khan Philadelphia ih mirang ka pi, Marge Rosenblum, in Princeton ih kan rualpi pawl thawn Baltimore ih Aquarium ah leeng ding in in sawm. Ka rualpi pawl ih hmin cu: Thomas Cung Bik, Pa Yaw, Mun Pan, Pum Za Mang an si. Tlawngkai ni nga zaan nazii panga hnu ahcun, Baltimore ih Ngahmuhternak (Aquarium) cu a man $ 25 a si ringring nan an tthum ih, $ 8 lawng pek a tul. Curuangah Friday, 5:00 p.m ih va feh khi a man zet.

Cu tawk Aquarium ahcun, nga a phunphun an ret. An nga hrek khat sungah, ngama-an, dolphin, le nga phunphun pawl an um. Cu tawk sungah, minung tam bik ih an zoh duhnak hmun pawl cu midang thawn a bang aw lomi rong (color) a neimi nga, cun, midang thawn um daan a bang aw lomi nga, a hrek tla cu a relh te'n lei dip sung ih a relhmi pawl tla an um. Cun, nga hman bang lomi hmel sia zetzet pawl tla mipi in an zoh duh ngaingai. Conguh hrek khat tla cu tin tia tete an si nan, mipi in an zoh duh ngaingai. Mipi a nom ter biktu pawl cu mipi kiang te ah ra in mipi a kom paih zetmi nga, cumkheng le, fate pawl an si. Midang thawn a bang repmi nga menmen pawl cu mipi in kan hmu cia rirngring si an ti ih an lan ta men. An zoh paih lo.

Cumi ngahmuhternak kan fehnak in fimnak ka ngahmi cu Pathian in lei tlunah midang pawl thawn bang rep lo ding in kan hmel, kan ttong, kan calai, kan thuamhnaw, le kan ziaza pawl hi in tuah ih lamdannak nei cio in in sersiam timi hi a si. Cui na lamdannak te kha zahpi hlah. Pathian ih thluasuah sawn a si. Laimi ka rak si khal ka lungkim tuk. Kan lamdannak cu Pathian thluasuah a si. Kan lamdannak in mipi hnen ah Pathian ih sunlawinak kha langter sin uh si.

3.4. Nan remcaang lo pang le, dot khatnak in thoksal aw

Hollywood ih duhdawtnak dinsuah daan le Pathian thu ih in zirh daan hi a palinak ahcun an bang aw nan an tumtahnak a dang. A hmaisa deuh Hollywood daan cun, nan remcang lo le, “na nupi/pasal cu na hrang taktak a si lo si ding, a dang hawl mei aw” tiah an ti. Cui, thinlung cu na do lohli lo asile, pakhat le pakhat parah pumpek ih nan duhawknak cu a rocar ter ding. Asinan, Pathian ih in zirhmi cu, “Bawi Jesuh thawn a bang awmi nunnak ah ka feh maw? Duhdawtnak sungah teh ka feh maw? Kan duhdawtawk daan in ziangti’n Pathian a lung kan awiter thei pei?” tiah kan mah le mah sut aw in ke kan kar ding in duh a si.

Hollywood ih duhdawtawk daan cun, midang ih sualnak kha a zoh lai ah, Pathian ih in zirh daan cun, kan mai’ sualnak le Pathian thawn kan pehtlaih-awknak kha zoh sal dingah in duh a si. Midang cu kan thleng thei lo. Asinan, kan mah le kan mah cu kan duh ahcun, thlenghawk theinak kan nei a si. Minung tampi in, “A hgetmi duhawk daan Pathian ih in zirhmi hi tuan deuh in rak thei ta sehla kan duhdawtawknak tu hnak in a hnget ding nan” tiah an ti tam zet. Pathian ih in zirh daan in kan feh ahcun, minung kan si ruangah, kan tlin lo caan tampi a um ko ding. Asinan, a pakhatnak in na thok cingcing sal asile, nan duhdawt-awknak cu Pathian in thluasuah a pe ding ih, mangbangza in a hnget ter sin ding.