16. A Santlai Lomi Phunzainak Hrial Aw (Refrain from Idle Complaint)

Khuathim kha cam ciamco hlah – meisa vang sawn aw. __Chinese proverb

Cutikah, riahsiatnak thu pawl hnak in, a taang sunmi te ih a thatnak thu lawng ka ruat sawn.

__Anne Frank

Bawipa thawn nan pehzom awknak ah hin nan lung awi ringring hram uh; ka nolh sal hrih ding: nan lung awi hram uh! __Filipi 4:4

Phunzainak ah hin a santlaimi le santlai lomi a um. A santlaimi cu, fim khur zet te in na lungawi lonak pawl na sim, na rel ih, nangmaih thin diriamnak ding hrang lawngah si lo in, midang hrang khal ih thil tha suak ding in na tumtah ahcun, man a nei zetmi phunzainak a si. Ziangah tile, rem a tulmi pawl na rem suak ter.

Asinan, a santlai lomi phunzainak cu, mai thin diriamnak hrang lawng ih tong le tlawhciar khi a si. Ziangah tile, thin diriamnak hrangah na phunzai men ahcun, midang sualpuhnak men ah na thin na bang ter ih, buainak suah tertu thu kha rem ternak hrangah na thinlung le thazaang na hmang nawn theu lo.

Nitin kan nun sungah, lungawi thusim dingmi tampi kan nei. Curuangah, kan hril dingmi thu pahnih cu: buainak le tlawhciar maw ka hawl ding, remnak le lungawinak so ka hawl ding? Kei ih ruahnak ka lo pek duhmi cu, nitin nangmaiih hrang lawngah si lo in, midang hrang khal ah remnak le lungawinak suah ter ding in zuam aw.

A san tlai lomi phunzainak cu ziangah a a tha lo?

1. Ziang tiin ka rem tha sal thei ding timi hnak in, a liamciami na buai zonak parah na ruahnak an re ringring.
2. Midang par lawngah sual kan puh ih, kan mai tlamtlin lonak kan hmu aw nawn lo. Curuangah, mai nun thleng awknak kan tum aw lo.
3. Na kiangkap pawl kha thusia lam lawng ruat dingah, na hruai rero.
4. Phunzainak in na bei a lo dong ter sin ding.

A santlai lomi phunzainak ziangtin kan neh thei ding?

1. Buainak hnak in rem sal thei daan kha ruat sawn aw.
2. Midang par lawngah sual puh lo in, keimah teh ka rem awk tulmi ziang a um ti zoh aw thiam in rem aw ve aw.
3. Midang ih ni thianghlim te kha phunzainak in balh ter hlah. A phunzai tu hnen ih na feh le, an lungawi theinak ding thu hawl pi aw.
4. A cangmi par ah lungawi thusim dingmi thu hawl sawn aw.

Na phunzainak thu kha a hmaisa bik ah nangmahte ruat aw la, midang khal bomnak dil in ruat sal aw. Ziangmi si na phunzainak thu pawl cu? Thuthimnak ah, sumpai nan daih cang lo maw? Nikhua sia ruangah maw? Tlawngkainak lam ah maw? Rualpi ruangah maw? Caan lawng neih lo ruangah maw?

Cumi pawl sungah pakhat kha hril aw la, thla khat sung hi thu par ah phunzai lo ding in, zuam aw. Phunzai hnak in hi buainak hi ziangti in ka rem tha thei ding ti zuam sawn aw. Cutin, na cazin sung in thla khat hnu thla khat a sangsang te in phiat phunzainak pawl hi phiat fai theh aw.

Midang Thinlung a Nuam tertu Lungput Panga

Leitlun ih caan tawite kan dam sungah, pakhat le khat ih lungawinak famkim ter ding hi kan zuam cio dingmi a si. Cucu Bawi Jesuh hrimhrim khal ih a zuammi le a tumtahmi a si (John 17:13).

Midang ih thinlung a nuam ter biktu lungput panga pawl cu:

1. Ka ti/tong sual pang. I ngaithiam hram tiah tangdor a cuh ngamtu lungput,
2. Cu tin tuah uh ti ih thupek (order pek) hnak in, cutin tuah sehla a tha sawn deuh pei maw? tiah dil (request) duhtu lungput,
3. Midang ih tlaksamnak lam hnak in, an thil tuah thatnak lam zoh thiam ih lungawi thusim thiamtu lungput,
4. Midang ningzah ter ding tum lo in, buainak thu (problem) rem tha duhtu lungput,
5. Midang kha thin nuam lo ko tuahtu si lo in, midang ih lungawinak famkim ding a zuam duhtu lungput an si.

16. Midang Bomnak Na Dil Hlanah Ruatsal ta Aw (Think Twice Before Asking for Favor)

Bomnak dil tikah, kan ruah ta dingmi thu panga a um.

1. Bomnak ka dil tummi hi bom ka tul taktak maw? Asilole, a ol zawng ih tuah duh men ruangah so, bomnak ka dil? A thupi bik ih na ruah theih dingmi cu, nangmahte na buainak kha tuah suak ding in zuam ta aw. Nangmah te na tuah suak thei lo lawnglawngah, midang bom dil aw.
2. A tu ka dilmi hi a dikmi parih bom ka dilmi a si maw? Daan (legal) pah bal ding ka fialmi a si pang maw? A dik lomi tuah dingah, midang bom va dil hlah. Na rualpi kha na hrangah thuphan per dingah, va fial hlah. Na fial ahcun, rualpi tha na sinak kha nangmah in na siat, na bal ter zo tinak a si.
3. Bom ka dilmi hi a tam tuk pang maw? Keimah teh hi tluk in bom I diltu um sehla, ka bom duh pei maw? Nangmah hman ih na tuah paih lo dingmi bomnak mi va dil hlah.
4. Himi bomnak ka dilmi I tuahsak asile, midang harsatnak, buainak, zinpihnak a kham pang pei maw? Nangmah na hlawk khal le midang harsatnak na pek ding ahcun, bom dil lo mei aw.
5. Hi nu/pa hi ka theih dahmi a si maw? Bomnak I rak dil ve sehla ka bawm ngam pei maw? Na rinsan ngam lo dingmi bomnak va dil hlah.
6. Bomnak I pe bang sisehla, kan pawlkom awknak ziang a cang thei? I bom lo sehla teh, kan pawlkom awknak ziang a cang ding? Nan pawlkom awknak siat tertu ding bomnak va dil hlah. Minung tampi rualpi tha zet an rak si dah nan, sumpai an cawih awknak ruangah, an duhdawt awk sin bang in, mihrek cu dam thei nawn lo thinnatnak thawn thih hlan lo an hua aw ta.

Fimnak thawn a khatmi Lungput

1. Ziangti in fimnak thawn a khatmi thinlung kan nei thei ding?

Nupi nu pakhat in kan pa a rei hlan ah a thi ding timi doctor pawl ih in sim theh cun, second kim le, nazii kim hi caan menmen ah kan ruat nawn lo ih, Pathian ih laksawng a si ti in kan hmu tiah a ti. Curuangah, Saam cangantu in, “kan nun tawizia siar daan in zirh awla, mifim ah kan cang ding” (Saam 90:12) tiah a tinak a si. Caan tin hi Pathian ih laksawng an si timi thei aw.

2. Kan caan kip hi Pathian ih laksawng an si tiah na theih a si ahcun, cui laksawng cu ziang ti in Pathian in hman ter in duh?

Pathian ih laksawng a simi caan kip hi maih nom awknak tuah dingah a si lo. Maih duhmi tuahnak hrangah a si lo. Pathian ih duhmi tuahnak ah le Amaih lungawinak tuah dingah a si.

3. Pathian ih duhmi tampi lak ah a funtomtu bik cu ziang a si?

Pathian a lungawi tertu nun thupi bik cu: duhdawtnak a si. Ziangah tile, Pahtian cu duhdawtnak a si. Duhdawtnak timi cu ziang a si? 1 John 3:16-18 sungah,

“16Duhdawtnak taktak ziang bangtuk a si ti kan theihnak cu hiti in a si: Khrih in kan hrangah a nunnak a pek. Cuvek thothoin kannih khal in kan nunnak cu kan unau pawl hrangah pe ve ding kan si. 17Milian pakhat in a tlasam zetmi a unau a hmu nain a thinlung in ziang hmanah siar loin a umsan meen a si ahcun Pathian ka duhdawt tiah ziangtinso a ti thei ding? 18Ka faale tla, kan duhdawt awknak cu ṭongkam le awkaa meen si ding a si lo; duhdawtnak taktak cu ṭuannak ah a lang dingmi a si.”

Duhdawtnak taktak cu, kaa lawng ih duhdawt awk ding a si lo. Nunnak, tuahsernak rori ih duhdawt awk ding a si. Jesuh in kaa lawng in ka lo duhdawt in ti dah lo. Amaih neihmi thilri a si lo. A nunnak tiang liam in, pe in in duhdawttu a si. Curuangah duhdawtnak le peknak a cem aw ringring.

Mirang in, “You can give without loving but you cannot love without giving.” Midang thil kan pek tikah, duhdawt lo pi in, kawl ralkap pawl tla thil kan pe theu. Asinan, mi na duhdawt a si ahcun, peknak um lo in na duhdawt thei lo. Cui kan pek dingmi cu ziang a si?

Laimi tampi in ruak par le thlan par lawngah kan duhdawt awknak kan lang ter theu. Cucu a tlai tuk zo. A deumi duhdawtnak a si. Jesuh cun, kan thihhnu hrang lawng a si lo, a tui kan nun hrimhrim ah nun famkim kan ngah ih, cui nunnak cu nunnak tlamtling a sinak ding hrangah ka ra ti (John 10:10). Nunnak tlamtling timi cu lennak le hmin thannak pawl maw an si? Cu pawl khal an tel ko. Asinan, nunnak tlamtling timi cu Jesuh ih bang ih nun khi nunnak tlamtling a si. Cumi cu Pathian in si ve hngai seh a hram thok te ih khua a khan ciami a si (Rom 8:28).

Thunetnak:

Fimnak thawn a khatmi nunnak kan neih theinak ding hrangah:

1. Tikcu caan kip hi Pathian ih duhdawtnak thar na comi an si ti thei aw.
2. Cui na comi Pathian ih laksawng thar tikcu cu a duhmi tuahnak le a lungawinak hrangah hmang aw.
3. Pathian lungawi ter tu nun cu duhdawtnak thawn a khatmi nunnak a si. Duhdawtnak taktak cu kaa lawng a si lo. Nunnak le tuahsernak in a thlun ringring a si. Cui tuah sernak cu thihhnu lawngah si lo in, nun lai hrimhrim ah lang ter aw ton uh si ti ka lo sawm.

Hminsin: Pu Lal Nei Mang ih u nu Pi Far Tlem (Pa Run Nu) ih a taansan tum topinak ih ka thusimmi a si.

15. Na Mileeng Pawl Thatein Fingkhawi Aw (Care for Your Guests)

Hebru 13:2

“Nan innah mikhual tlunter uhla duhdaw uh. Cubangtuk a tuahtu pawl cu an theih loin an innah vancungmi an tlunter ṭheu.”

Anthelme Brillat-Savarin in a timi cu, “Mileeng thatein fingkhawi timi cu a/an nom awk theinak ding hrangah tuanvo na lakmi khi a si.” An thatnak ding hrangah thil na tuah sak ih, a tul haimi thil tuk maw tak tla na tuahsaknak in an thin a nom ter thei. Thuthimnak ah, “Na duh le coffee ka lo tuahsak ding” na ti le, a lo hmaisong thei ih, a lo el thei. Asinan, “Coffee ka tuah ding. Na duh ve maw?” tiah na tile, na mileeng kha ka lo fingkhawi ti na lang ternak ah a cang ding.

Rawl ei na sawm tik tivek ah hnatuan dang fial phah hlah. Amah (midang mileeng pawl) in rawlei na sawm caan ih fial ding a/an duh ahcun, a poi lo. Ni dangah na fial duhmi pawl cu fial leh aw. Amah na fingkhawinak lang ternak lawngah siseh. Thuthimnak ah, doctor pa kha rawl ei na sawm tikah na nat pawl zoh ter ciamco hlah.

Asinan, zarh khat/hnih lai a lo caam dingmi mikhual an sile, an mah in na hnatuan lo bawm ding in ruahsannak nei ko aw. Cuvek mikhual na neih le, “Na inn bang in ruat aw in um maw” ti aw. Anmah te an duhduh ih fingkhawi aw thei dingin, a thil tuah tulmi pawl tuah thei dingah, nan rawlsuannak, rawlretnak, thil sawpnak, sappia retnak, inn hnawmphiahnak tiang hi tawk ah kan ret timi pawl sim aw la, na thiamthiam in um maw tiah ti aw. Cutikah, a tulmi tuah thei dingin na hmuh theh ih, a tulmi kha a mahte tuah ding ih na sim tikah, zaleen zet in a um thei ding ih a nuam aw ding.

Amah thawn caan hman tlaang ding khal zuam aw. Asinan, an mai duhmi tuah thei lo ko, an hnen ah um ringring hlah. Ziang tuah an duh timi tla sut theu aw. An ra thlen hlan ah, nan tuah paih tlaang duhmi pakhat khat tla hril cia aw. Lehpan lam maw, piahtaih tivek ah feh tlaang ding timlam cia aw. Asinan, daite ih um ni le busy ni ti in thleithlak thiam aw. Na buai ringring tuk asile, nan nuam aw lo ding.

Na mikhual an si hmanah, an maih duh bang in an tikcu caan hmang thei an si timi kha an lung sungah um ringring seh. Cumi lungput neih ter ding in, “Thaisun cu museum tla kan feh thei. Asinan, thil dang tuah ding na neih le, nangmai thuthu” tiah ti aw. Cuvek thiamthiam in, na tikcu caan khal nangmai duh bang in hmang thei ka si timi kha thei ringring aw. Cumi lang ter dingah, “Thaisun cu kei thil tuah ding ka neih ruangah, I theithiam aw maw, nangmah te na um a tul ding” tiah ti aw. Asinan, na mikhual in thil poimawh um tikah, lo ko thei dingin, phone number cu pe ta aw.

A thupi bik cu, mikhual thate ih fingkhawi timi cu na mikhual thawn theithiam aw sinsin dingah le, nan petlaih awknak hri hngetsin dingah a si. Cumi tuah dingah, na thluak lawnglawng hmang lo in, duhdawtnak thawn na thinlung in na biak ih, an simmi na ngai a tul.

14. Midang ih Pumpak Thu Sut Hlah (Avoid Personal Questions)

Judith Martin timi nu in “Theih na duhmi a um le ziang khal hmaisong lo te in ii sut aw” tiah kan timi khi tha te in ka ruah le ka thin ii phan ter a ti. Ziangahtile, mi hrek khat cu an mah ih theih tul lomi thu, midang ih pumpak thu mi thusuh an hmang theu. Cuvek ih thusuhnak ruangah, mihrek thin a nom lo ter tampi. Curuangah, mi thu kan suh zik tikah, thu kan ruahta dingmi cu, “hi thu hi ka theih tul taktakmi a si maw? Himi thusuhnak in midang ih thinnatnak le ningzahnak tla a suah ter pang pei maw?” ti pawl hi kan suh awk hmaisa ta a tul.

Mitampi ih nuam an ti lomi thusuhnak pawl cu:

1. Biaknak thu: “Pathian na zum maw?” “Ziang biaknak na si?” “Thla na cam ringring maw?” “Na piangthar taktak maw?”

2. Khua/tlaang (political) thu: “Ziangmi party na si: Liberal maw conservative?” “Zosi vote na pek?”

3. An thlahlawh thu: “Ziangzat na hlawh?” “Ziangzat in na lei?” “Thlatin ziangzat na pek?”

4. Kum le innsang thu: “Kum ziat na si?” “Pasal na nei zo maw/nei dah maw?” “Fala/tlangval na nei maw?” “Ziangah na nei lo?” “Ziangah fa nan nei lo?” “Nan duh aw maw si?” “Nau na pai bang ual?” “Nan um tlaang maw?” “Ziangah nan tthi aw hrih lo?”

5. Siibawi tonnak thu: “Ziang natnak na nei ih siibawi na tong?” “Ziangvek operation si an lo tuah?” “Ziangah na tawlcar tuk?” “Na thau/tawl tuk a bang?” “Ziang ruangah?”

Himi vek thusuhnak pawl in mi hrek khat pawl cu an ning a zah ter ih an thin khal a hen ter thei. Nangmaih pumpak lawngih theih tulmi thu an lo suh tikah, neemte in el theinak le kilhim (defend) awk theinak covo (right) na nei timi hngilh hlah.

Nangmah le mah na kilhim (defend) thei daan pawl cu: “Himi thu cu rel dingah rem ka ti deuh lo” “Himi thu cu tuvek caan ah sim le rel dingah a rem ka ti lo” “I ruat sual hlah aw maw, himi thu cu kan rel lo pei” “, himi thu hi na theih a tulnak ka thei lo” ti pawl in na pumpak thu cu na kilhim thei.

Midang ih pumpak thu kha theih na duh tikah, an mah kha direct ih suh hnak in, an mahte an thuhla sim ding in lamzin sial sak aw. Thuthimnak ah, siizung ummi pakhat ih thu na suh duh tikah, na dam lo ti ka thei. Ziang nan bang deuh? “Ka lo bom theimi teh a um maw?” ti pawl sut in, an mah na zawnruahzia na lang ter ding ih, an lo sim duh le, an mahte an lo sim ding in lamsial sak aw.

A tawizawng cun, midang ih pumpak thu kha mi va sut hlah. Na theih duh le, nan biak awk vete in sut vukvi lo in, an mahte sim aw ding in lamsial sak aw. Cumi cu midang upat daan phun khat a si.

Pathian Kan Zum Ngam Lo Cu Apamhmai Tuk!

Veikhat cu pastor pakhat thawn rei nawn kan bia aw. A nunnak ah riahsiatnak tampi a tong. Mihrek khat in pastor dingah an duh lo. Thusim a thiam lo an ti. A piangthar lo an ti. A thusimmi cu ei ding zianghman kan nei lo an ti. A neta bik ah, a tuannak kawhhran in pastor tuan nawn lo ding in, thu an relcat ih a nih khal in lungkim tein baang dingin, thilri pawl a ap ve. Asinan, a hnen ihsin thazaang ka ngah zetmi tongkam pakhat te cu: Pathian kan zum ngam lo cu a pam hmai tuk tiah a ti. Ziangruangah tiah ka ti tikah, “ka thin a nat zet ih, zaan khal ah it thei lo ih ka hung thang caan tik lai khal ah, Pathian in i duhdawt timi ka zum ih, ka hmailam hmuahhmuah a hnen ih ka ap-awk tikah, ka thin a vung dam sal ih, thazaang thar ka ngah sal a si” tiah a ti.

A ti hrihmi cu, “Ni dangah, zingpit in ka tho ih ihhmu ka khawh lo pang le, ka luu a na ih, ka lung a mit. Asinan, a tu cu Pathian rinsan in Ahnen ih ka nunnak ka ap-awk tikah, zingpit ih ka thawh tik khal ah, ka zianghman a poi lo ih, luna khal nei lo in sun vui in caan ka hmang.”

Pathian in Thufim 3:5-8 sung ih a sim bang in, Bawipa kan rinsan taktak ih, a hnenih kan nunnak kan ap-awk taktak ahcun, kan thlarau damnak lawng silo in, kan taksa damnak cahnak hrang hrimhrim khalah a si tiah a ti.

Thufim 3:5-8

5Bawipa cu na thinlung zate in rinsan aw.

Nangmah ih ruahnak le theihnak kha rinsan hlah.

6Na tuah mi kipah Pathian cu thei ringring awla,

Amah in lamzin dik a lo hmuh ding a si.

7Ka fim paam tiin ruat aw hlah;

Bawipa cu ṭih awla, sualnak tansan aw.

8Cubangtuk in na tuah a sile na taksa hrangah damnak a si ding ih,

Na ruh hrangah sii ṭha a si ding.

Kan maih tha timi kha rinsan aw lo in, Pathian rinsan tein, kan tuahmi kipah Pathian tihzah phah in kan um ahcun, kan taksa, thinlung, le thlarau damnak a si. Pathian tihzah in, na thinlung zate in Bawipa na rinsan zo maw? Ziangtin kan rinsan ding? tiah i sut men thei? Kan rinsan daan ding cu:

1. Rom 8:28 sungah, Bawpa in ka hrangah ziangkim a tha bik in rem i ruahsak timi zum aw.
2. 1 Cor 11:13, kan tuar thei lomi hniksaknak Pathian in in pe lo. Hniksaknak luat thei ding in, lamzin khal in sial sak cia ti thei in hmai ah nor ding.
3. Job bang in Pathian cu suhpae/daanpae sahnit (reward and punishment system) lawng hmangmi a si tiah ruat hlah. A duhdawtnak cu na sualnak hnak in a tum sawn ti thei ringring aw.

Cumi zumnak pawl thawn na ke na kar ahcun, na taksa, thinlung le thlarau damnak siitha bik si a si. Na taksa le ruh tiang khal ih a tha bikmi sii thabik a si.