- Rev. Stephen Hre Kio, Ph. D.
Thuhrampi - (Basic questions): Voikhat rundam hnu hloh a theih maw? ti thusuhnak hi ziangruangah a suak tile kan sanah hin Voikhat rundam hnu hloh a theih lo, tiin thusimnak ah siseh, hla in siseh, thurelnak menmen ah siseh, tamzet kan thei thlang ih tuih kan Theological Workshop ahhin cumi thu cu ruah tha a si, tiin upate pawl in an ruah ruangih a ra suakmi a si. A tlun ih kan taar vek hin thusuhnak in a hram kan thok asile kan thuruah daan a tluang bik hmang ding, ti ruahnak thawn kan taarmi a si.
Hih thusuhnak ruah le let dingah hin thuhrampi ruah ding tam nawn a um. A hlo thei, kan ti ah siseh, a hlo thei lo kan ti ah siseh, cuih thuhrampi cu ruah lo a theih lomi an si. Cupawl cu:
(1) Rundamnak (salvation) timi hi ziangso a si? Cuih rundamnak sungah cun kan taksa ruangpi hi a tel maw? Kan leilungpi, kan peng le kan ram teh a tel maw? Asilole kan thlarau lawng maw rundamnak a ngah? Kan thinlung ziangtinso a um rundammi kan si hnu-ah? Sual tuah a theih nawn lo maw? A theih lai, kan ti asile ziangtiang khiso a theih? Ri a nei maw?
(2) Pathian cu i Runtu a si, kan ti. Bawi Jesuh Khrih cu i Runtu a si, kan ti. Hi rundamnak ahhin milai kan telnak ziangtetal a um maw? Pathian ih hnatuan hlir maw a si? A ihsin Z tiang mawsi Jesuh Khrih in a tuah theh? Minung tuahmi a tel ve, ti bang sehla ziangvek khi so a si ding? Minung ih tuahmi le tuanmi zianghman a tel hrimhrim lo, ti bang sehla, kan rundamnak thu ah zianghman hril theinak kan nei lo maw? Duh lo theih lo in maw in run? Voikhat rundam kan si hnuah zianghman hril theinak kan nei nawn lo maw? Hril theinak thu kan neihmi (freedom of choice) a cem thluh mawsi?
(3) Ziangte hman kan tuahmi tel loin Pathian in in run, leilung seemsuah a si hlan ihsin rundam dingah in khaukhih zo, timi hi a sang bikah khai bang sehla, rundam lomi an um a si ahcun (an um tengteng ding sikhaw), leilung a seemsuah hlan ihsin rundam lo ding, hell ih tla dingin khaukhih cia an si mawsi? Cutiin hell tla dingah khaukhih cia an si, ti bang sehla, Pathian cu hell ih mithlatu maw a si ding? A duhmi vancung thleng dingin a khaukhih ih a duh lomi cu hell tla dingin a khaukheh ve, ti sehla Baibal thinlung a si ko, kan ti thei ding maw? Cuti a si ahcun Pathian cu a taza lo bik a si lo ding maw?
Asilole rundamnak thu-ah cun milai tuahmi ziangte hman a tel lo; asinain hell tlak thu-ah cun milai in kan hril ruangah a si, kan ti thei ding maw? Cutiin ti bang sehla, cumicu Baibal Thianghlim thinlung put daan a si ding maw? Rundam thu ahcun Pathian ih tuah hlir, hell tlak thu ahcun milai ih tuah hlir, tiin kan ti thei ngai ding maw?
Hi pawl hi Voikhat Rundam Hnu Hloh A Theih Maw? timi thusuhnak kan ruah tikah ruah cih lo a theih lo pawl an si. Voikhat rundam hnu a hlo thei lai, kan ti ah siseh, a hlo thei nawn lo, kan ti ah siseh, a tlunih thusuhnak pawl hi kan ruahcih lo asile kan Baibal fianter daan le kan pom daan a kim lo, tlaksamnak a nei, tinak a si.
1. Baibal Kan Pom Daan: Khristian pawlih kan zumnak thupi pawl sungah a thupi bik
pakhat a simi rundamnak thu fianternak (hrilhfiahnak) ah hin kan zoh bik dingmi cu kan Baibal Thianghlim a si. Hmun dangah hi thu thawn peh-aw in hawl rero ding a um lo. Rundamnak thuhla in simfiang theitu bik cu Baibal lawng a si. Curuangah rundamnak thu ahcun Baibal lawng kan rinsan. Asinain Baibal Thianghlim kan pom daan hi a dikmi a si a tul. Leilung tlun Khristian pawl (1,300 million Christians) sungah hin Baibal kan pom daan hi a thutlangpi cun phun thum a um:
(1) Khristian bur khat in Baibal cu milai ih nganmi cabu a si ih, cabu tampi dangdang thawn a dan-awknak a um lo; milai ruahnak ih seemsuahmi le ngan suakmi a si; a thuhla kan zingzoi tik khalah (biblical critical investigation) milai ih nganmi cabu zingzoi vekin zingzoi ding a si, an ti. Cupawl cu Liberal pawl ti an si ih an Baibal pom daan hi Kawhhran tam sawn cun kan pom thei lomi a si. Ziangah tile Baibal sung ihsin Ziangkimtithei Pathian le a hnatuannak an hlon theh ruangah kan pom thei lo kan tinak hi a si.
(2) Khristian bur dang in Baibal Thianghlim cu milai ih nganmi a si, ti theih a si lo; ziangah tile ca-auhtu a um ih cumi cu Pathian Thlarau a si ih Amah auhnak vek cekci in Baibal ngantu pawl in an nganmi a si. Thunetnak deh . (fullstop) le cawllawknak , (comma) le tongthoknak “ (open quotation) le tongnetnak ” (close quotation) tiangin Thlarau ih auhmi a si. Curuangah Baibal Thianghlim a ngantu ngaingai cu Thlarau Thianghlim a si. Curuangah deh fate bik hman Pathian auhmi (Thlarau nganmi) a si ruangah malte hman palhnak a um thei lo; palhnak a um kan ti asile Pathian Thlarau a palh, ti a cang ding; cumi cu a cang thei lomi a si. Cutiih palh lomi Baibal cu David san ih Saam Hlabu a nganmi ihsin tuihsan King James Baibal tiang, kan Baibal kan timi cu a si, an ti. Cuih Khristian pawl cu Ultra Fundamentalist ti an si ih King James Baibal siar lo a dang cu Baibal ah an siar lo. Hi khal hi Kawhhran tam sawn ih kan pom theimi a si lo.
Ziangah tile Hebrew Baibal an rak ngan laiah thunetnak deh . (fullstop) le cawllawknak , (comma) le tongthoknak “ (open quotation) le tongnetnak ” (close quotation) ti pawl hi a rak um hrih lo ih a ngan khal an ngan dah lo. Aw-suak cafang (vowels), kan Lai tongih a, e, i, o, u, tipawl hman an rak tuah hrih lo. Grik Baibal an ngan tik khalah a tam sawn cu thunetnak deh . (fullstop) a rak um hrih lo. A zatein an peh theh a si. Thunetnak deh . (fullstop) tile cawllawknak , (comma) tipawl le a dangdang pawl cu nehhnupi ih run beetmi an si. Hebrew Baibal tla aw-suak cafang (vowels) pawl cu Masoretes timi Baibal thiam pawl in an run beet ih AD 100 hnupi in run beetmi a si. Cumi pawl cu Pathian ih ca-auhmi, Thlarau Thianghlim ih nganmi, kan ti thei nawn lo. Atu tiangin awsuak cafang (vowels) an beetmi pawl thu-ah anmah Hebru mi Baibal thiam pawl an el-aw rero lai hrih a si. Cuih tlunah King James Baibal khal a hmaisa bik an lehmi kan zoh tikah palhnak tamzet a um, ti kan hmu. (Thuthimnak ah: Suah 20:14, Thukham pahra sungtel, “Nupa sualnak tuah hlah” timi hi a neta bik tongfang “hlah” timi an taan pang. Falam Baibal kan rem tharmi ahcun, “Taangtawm sualnak na tuah lo pei,” tiin kan rem.) Milai ih tuahmi le tuanmi ah palhnak malte hman a um lo, timi hi a cang thei lomi a si. Kan Baibal hi van ihsin a rung tlami a si, tiih kan pom dah ti lo ahcun!
(3). Cule kan Baibal sungah malte hman palhnak a um lo, Pathian Thlarau ih thawhkhummi a sisi, kan ti theu. Hiti kan ti tikah ralrin a tulmi dang pakhat a um. Cumi cu ziang asitile, Paul in ca a ngan tikah amah hlan ih ca a rak ngantu pawl ih cabu sung ihsin a lakmi a um. Cuih cangantu pawl then khat cu Khristian an si lo; Grik mi le Khrit mi an si. Thuthimnak ah, Tirhthlah 17:28a ih, “Amah sungah kan nung, kan tlangleng ih khua kan sa,” tiah Paul in a timi hi Khrit biazai cangan thiam Epimenides in 600 BC hrawngih a rak nganmi a si. Tirhthlah 17:28b ih, “Kannih khal hi a faate kan si ve,” tiah Paul in a timi hi Cilician biazai ngantu Aratus in 315-240 BC hrawngih a rak nganmi a si. Cule 1 Kor 15:33 sungih, “Rualpi tha loin ziaza tha a siatter,” tiah Paul in a nganmi hi Menander in Grik biazai Thais timi a nganmi sung ihsin a lakmi a si. Cuvek thotho in Titus 1:12, sungih, “Khrit mi cu thuphanper an si; ramsa bangtuk mi tha lo, zaangzel le mihrong an si,” tiah Paul in a ngan tikah Epimenides in 600 BC hrawngih a rak nganmi biazai sung ihsin a lakmi a si.
Hipawl hi Paul in a canganmi sungih a telh tikah, a hlanih a rak ngantu pawl cu Khristian an si lo sikhaw, an canganmi hi Pathian Thlarau ih thawkhummi Baibal sungah “Palhnak malte hman a tel lo” timi sungah kan telh thei ding maw? A thleidang kan thiam ding hi a tulzet.
(4) Asinain Kawhhran dangdang le Pawl dang tampi (Baptist pawl khal telin) Baibal kan pom daan cu hitin a si: Baibal Cathiang ngan dingih a thoktu cu Pathian Thlarau a si. Thlarau Thianghlim in ngan dingih a fialmi, a thawkhummi pawl in an ngan. Asinain milai an si ih an ngan tikah milai nganmi cabu a si; vancung ihsin runthlakmi Cabu a si lo. Milai ih nganmi a si ruangah le voikhat an ngan hnuah cuih cabu cu a siat, a ziamral ih ngan sal a tul ringring ruangah palhnak tete um lo a theih lo. (Thuthimnakah: 1 Samuel 13:1, ah Hebru Baibal ah, “Saul in ram a uk tikah kum ..... hnih a si; cutiin Israel ram cu kum ..... hnih a uk,” tiah a um. Himihi a dik lo, ti a fiang nain a dikmi Hebru Baibal kan hmu lo. Hibangtuk hi Hebrew Baibal sungah a um phahphah ih a tican theih thei lomi tam nawn a um. Tuihsan tiangin fiangteih theih thei lomi a um lai hrih. A hrek in hmaisa bik nganmi “original manuscript” ahcun a palh lo, an ti. Cumi cu an zumnak a si. “Original” Baibal khui hmanah a um lo. A um lomi Baibal cu “a palh lo” ti a theih lo.) Sikhalsehla cuih palhnak tete um ruangah kan Kawhhran zumnak hrampi a peeng lo; za ah sawmkua le pakua cu kan Baibal Thianghlim ah palhnak tete khal um lo a si, tiin zum a theih. A tawizawng in: Baibal Thianghlim cu Pathian Thu milai ih nganmi a si. A si, tiih a phuansuakmi ah palhnak a um lo, tiah kan pom daan a si. (The Bible is God’s Word written in man’s language; and there is no error in all that the Bible affirms.)
Europe ah Baibal thiam hminthang Emil Brunner a um ih tahthimnak a relmi pakhat cu cinken tha a si: Dar hlasa (gramophone or phonograph – kum upa deuh pawl cun kan thei thluh ko ding) ihsin hlasak asilole thusim kan ngai tikah dahpia le a thimte an rawt-awknak aw a awn rurimi kan thei ko. Asinain cuih a rawt-awmi aw cu kan ngai lo; hlasak aw, asilole, thusimtu aw sawn kan ngai, a ti. Cubangtuk a si: kan Baibal ah palhnak tete um hmansehla cumi cun hna in hnok lo; Baibal sung ihsin Amahih thu a phuang-awmi Pathian ih aw kan ngai sawn a si.
1. Baibal Fianter Daan: Kawhhran hotu pawl in siseh, Kawhhran sungtel pohpoh in siseh, Baibal kan fianter (kan hrilhfiah) tikah thlun ding le ruah dingmi daantete pali nga lai an um.
(1) Kan Baibal Thianghlim sungih caang tampi ahcun caang khat ah thudik famkim a um thluh lo, (Isa 28:9-14). Caang khat ihsin thudik famkim lak ciamco tum ding a si lo. Voi tampi Baibal caang khat laak tahrat in le a dang hmuahhmuah hnongta hrat in cuih caang khat cu a famkim bik, a dik bik tiah kan thlir saang bik theu. Citin si ding a si lo. Cathiang sung hmun dangdangih um caang tampi zohthim hnu le tahthim hnu le a cuai khai theh hnuah hmuhsuakmi thudik khi Baibal ih phuanmi thudik (biblical truth/doctrinal truth) cu a si.
(2) Kan Khristian Thuanthu (Church History) kum 2000 sung kan zoh tikah zirhsualnak (false teaching) a um ringring. Ziangtin a um theu tile: Baibal thudik pakhat, asilole an duh bikmi caang pakhat, kha thudik dang le caang dang hmuahhmuah a huaptu le a nehtu ah an tuah ih a saang bik ah an khai ih cunah an ret ruangah zirhsualnak (false teaching) ih a cannak cu a si. (Tuihsan ih Jehovah Witness le Mormons pawl cu bangtuk ih a fehmi an si.)
(3) Baibal Fianter timi hi mahih palung ruahnak ih a rami in fianternak si ding a si lo, (2 Pit 1:20-21). Caantawite sung mi pakhat ih ruahnak in fiantermi khal a si lo. San tampi le Baibal caang tampi ih simmi finkhawm tahrat ih hngettermi a si. Bul ta a si lo; senpi ta a si. Kawhhran in san tampi sung kan ta an timi khi a hngetmi le a dikmi Baibal fiantermi a si.
(4) Baibal fianter timi hi milai ruahnak in a suakmi a si lo; Thlarau Thianghlim hruainak in a suakmi a si, (1 Kor 2:13). Baibal fiantertu in a thinlung, a ruahnak, a thlarau le nitin a nunnak ah Thlarau mi a si ding ih Thlarau ih ukmi a si ding hi a thupi nasa. Culole Kawhhran hruai sual a olte; zirh sual a olte.
(5) Baibal fianter timi hi thuah hnih in zoh a tul. Caan tawite hrang le caan saupi hrang tiin zoh tulmi a si. Asilole hmun khat hrang le khuazakip hrang tiin zoh ding a si. (Particular context and universal principle.) Thuthimnak ah, Korin Kawhhran hnenah Paul in ca a kuat ih, “Nunau cu tong hlah haiseh; pumkhawmnak ih nunau tong cu ningzakza a si,” (1 Kor 14:35) tiah a ti. Hiti ih a nganmi hi caan tawite hrang le hmun khat hrangah a si, tiin zumnak a um. Sikhalsehla Galati Kawhhran ah cakuat a ngan ih, Khrih ah “nunau mipa ti thleidannak a um lo; sal le miluat ti khal a um lo,” (Gal 3:28) tiin a ngan tikah caan saupi hrang le khuazakip hrangah a si, tiah zumnak a um. Hitiin thuah hnih ih Baibal fianter a tulzia hi ciin ringring ding a si.
A tlunih Baibal fianter daan pali nga hi kan ralring thiam a si ahcun kan Baibal fianter daan hi a dik ding. Baibal fiantertu pawl in an thlun lo tikah Kawhhran ah zirhsualnak le thubuai a um pang theu. Thubuai suahpi cu a awl sawh paam; a remsal si a har sawnmi cu. Kawhhran lengih a ummi pawl in Baibal a fianter sual a si ahcun Kawhhran buainak a tam tuk lo ding; asinain Kawhhran sungah hotu si ve si; thubuai a um tik le zirhsualnak a um tikah, a zirh thatu le a rem thatu an si theu fawn si lo; cunah thubuai harsatnak kan ton theunak a si. Cutiin Pathian hmaiah mawhphurtu si a olte. Ralrin a tulzet a si. Kan Cathiang in, “Pathian thutak cu ... dik zetih a simfiangtu si dingah,” (2 Tim 2:15) a timi hi kan ruah tulzetmi a si.
1. Minung hi a tha le a sia hriltheitu kan si: (Freedom of choice). Hril theinak kan neihmi hi Amah Pathian ih pekmi a si. “Hmuan sungih thingrah hmuahmuah kan ei thei ko. Asinain hmuan laifangih a ummi thingrah cu kan ei thei lo ... ‘Nan ei asile nan thi ding,’ in ti,” (Seem 3:2-3) tiah Eve in rulpi hnenah a ti. “Na ei asile na ei ni in na thi ding,” (Seem 2:17) tiah Pathian in a ti. “Na ei asile” ti tongkam a um a si ahcun hril theinak a um ruangah a si, tiah theihthiam ding kan si. Hitiih hril theinak kan neih hi milai kan ropitnak a si ih sualnak sal ih in thlatu khal a si. Kan sunlawinak a si ih kan mualphonak khal a si. Eden hmuan sung lawngah a si lo. Cuih hril theinak thu cu Eden hmuan ah a cem lo, a reh lo. Israel mi pawl Kanaan ram an luh zawngah Joshua in thu a kamter hai ih a hrilter hai, “Tuisun ah zoso nan rian ding ti hril uh,” (Jos 24:15) a ti. Kan Bawipa Jesuh Khrih khal in, “Zokhal keimah i zumtu cu kumkhua nunnak a ngah ding,” (Johan 3:15) a ti. Cutiih a ti tikah “zokhal” ti a um ahcun hril theinak a um, ti a fiang a si. Thuphuan sung khalah, “Zokhal ka aw a thei ih sangka i ontu cu...” (Thup 3:20) tiin a um. Misual kan si cinghin hril theinak neitu kan si lai hrih. Hril theinak malte taktak hman kan nei nawn lo, misual kan si hnu cun, ti zirh-awknak hi a dik lomi zirhnak a si.
Hril theinak kan neihmi hi Pathian hmuihmel kan ken theinak zawn khal a si. Zalennak a nei theitu milai kan si. Luat zetin Pathian duh theitu kan si ih, a duh lomi hril theitu kan sinak khal a si, in pekmi cu. Hril theinak kan neih thei nawn lo cun Pathian hmuihmel kengtu kan sinak a tum sutsi ding. A hmuihmel kengtu kan si nawn lo cun Amah thawn pawlkomnak neitu kan si thei nawn lo ding. Eden hmuan sungih Eve le Adam sual ruangah Pathian thawn pawlkom theinak an neih theumi cu a ttum ih a siat. Asinain a hlofai lo. Pathian in “Adam khuiah na um,” tiih a kawh tikah, “Hmuan ih na rat thawm ka thei ih ... ka thin a phang ih ka relh,” (Seem 3:9) a ti thei hrih lai. Pathian thawn an bia-aw thei lai hrih. Asinain tihphannak thawn a khat. Sualih man cu tihphannak le mualphonak a si. Asinain Pathian ih hmulhmel cu a thluathlam in a taang lai. Pathian in “Adam khuiah na um?” a ti tikah, “Hinah ka relh,” a ti thei lai hrih a si.
Cuih hmulhmel cu hlo vuarvi sehla ziang kan bang ding tile tuihsan mifim (scientists) pawl ih tuahmi “robot” cet kan bang ding. Cuih “robot” cet cu milai vek a si: a tong thei, a feh thei, thil a tuah thei, inn tla a kil thei. Asinain cet a si ruangah amah palung ruahnak a nei lo; khomputer in an thun (an khum) copmi, an ret ciami lawng a tong, a feh ih a tuah thei. (Cuvek a tong theimi motoka kan nei dah.) A tong thei nain a neitu pa, a neitu nu, thawn pawlkomnak an nei thei lo. Cuih cet cun, “Ka lo duh” ti thei hmansehla cet a si ruangah a neitu pa/nu le cet karlakah duhdawtnak taktak a um lo.
Pathian in hril theinak thu in rak pekmi hi Amah thawn pawlkomnak nei thei dingih in tuah ruangah a si. Amah thawn duhdaw-aw thei dingih tuahmi kan si. Culawng si loin a duh lomi tuah theitu le hril theitu kan sinak khal a tel ruangah phan ding le ralrin tul a si, (risk a um). Asinain cuih ralrin tulmi “risk” cu Pathian in a lak ih (a ngam ih), hril theinak neitu milai ah in tuah. Sualnak in siatral hmansehla a cemfai vuarvi lo; Pathian hnenah, “Hinah ka um ih ka thin a phang” a ti theitu kan si lai hrih. Hril theinak cu a cemfai vuarvi a si ahcun, hril theinak kan neih nawn lo ni ihsin milai famkim kan si thei nawn lo; “cet” sinak lamzin kan pan ding a si. Cumi cu kan pom daan a si lo. Cet hnak cun kan uak deuh lai hrih a si. Cumicu mizasen ih theih mi a si.
Hril theinak kan nei nawn lo, a cemfai vuarvi, atitu pawl ih dinhmun zohta duak sehla, (God’s Plan For Man, Finis J. Dake, 1997, p 658):
“Hril theinak taktak a neitu cu Adam lawng a si. A sual tikah cuih hril theinak cu a hlo. Zokhal milai sinak ihsin a tlansuak thei nawn lo; milai ih hrin a si khal hi a hril theimi a si nawn lo. ... Mihrek in ‘Milai hi Pathian hnen ihsin tlansuak theinak kan nei’ an ti. (Hihi a dik lo.) Kan hmuhtonmi hrintharnak khal hi kan hrilmi a si lo; Pathian ih duhmi a si ruangah a si, (Joh 1:12-13), “Pathian in Pathian faate cantheinak a pek,” a ti. Minung in milai a sinak ihsin a tlansuak thei lo vek in zozo khal ‘Hril theinak ka nei’ ti tahrat in Pathian Uknak ihsin tlansuak theinak ka nei, an timi cu a si hrimhrim lomi a si. Pathian Uknak sungah zohman hril theinak neitu an um lo. Minung ih hril theinak thawng in mi pakhat khat Pathian hnen ihsin thensuak theinak a um ih a hlo thei a si, nan ti a si ahcun, milai hril theinak thuneihnak cu Ziangkimtithei Pathian ih zaangfahnak hnakin a cak sawn, ti thawn a bang-aw a si.”
Hih a tlunih zumnak le ruah daan hi Khristian pawl in kan pom ti sehla, ziang a bang ding tile: Pathian in a faate ah in canter; hrintharnak in pek; malte hman hril theinak kan nei nawn lo; Amah thuthu a si; kan thih ah siseh, kan nun ah siseh, kan pianthar ah siseh, kan thar lo ah siseh, Amah thu kan si. Ka duh lo, ti man a um lo. Ka duh ti khal kan ti theimi a si lo, ti tannak dinhmun a si. Cutiin si ngaingai sehla milai ih panmi lamzin cu pahnih lawng a um:
(1) Mi hmuahhmuah hi rundam theh an si ding; Ziangkimtithei Pathian ih thu le thil a ti thei daan cu zoso a el thei ding! Rundam an duh le duh lo a thupi lo; Pathian ih lairel a sisi! “Sualnak pakhat tuahmi ruangah mi hmuahhmuah sual phurhter an si bangin dingnak pakhat tuahmi ruangah mi hmuahmuah runnak an ngah ding,” (Rom 5:18) ti a um si! ti a si ding. Himihi mi hmuahhmuah rundamnak an ngah ding, timi a dinpitu pawl ih pommi a si, (Universalism).
(2) Lamzin dang pakhat cu: Mihrek cu rundam an si, Pathian ih duhnak in. Midang cu rundam lo an si, Pathian in duhnak thotho in! An bur hnih in khaukhihmi veve an si ruangah! Cuti asile Pathian cu leilung pumpi Dingthlu Laireltu a si thei ding maw? tiih kan suh khalle Baibal in, “Asinain ka rual, cutiin Pathian a sawn ngamtu cu zoso na si? Bel in a tuahtu hnenah ‘Ziangahso hitiin i tuah’ tiah a sawn dah maw?” (Rom 9:20) ti a um lala. Hitiih a dinpitu pawl an um ih an dinhmun hi Pathian Khaukhih cia timi dinhmun a si, (Divine Determinism).
Hitiih ruahnak le pommi pahnih hi Baibal thinlung ngaingai thawn a deng-aw lo (a mil-aw lo) tiah zumnak a um. Baibal caang pakhat hnih thlirsang ih pommi dinhmun a si, tiin kan zum. Cule Khristian Kawhhran in san tampi sungah an pommi a si thei dah lomi dinhmun a si. (Both the teaching of the Bible as a whole, and the teaching of the Christian Church in history do not support this position.)
Pathian ih in pekmi hril theinak thu cu milai sual ruangah a cem vuarvi ti si ngaingai sehla sualnak kan tuah tikah, “Ka sual a si” ti hman theih theinak kan nei nawn lo ding. “Thil tha na tuah” (Mat 25:21) tiah Pathian in in ti hman sehla a thei thiamtu kan si nawn lo ding. “Robot” cet cu na sual ti mawhthluk a theih nawn lo. “Ka sual” ti kan thei ih, Pathian in “thil tha na tuah” in timi kan theih thei hrih hi Pathian hmuihmel kan kenmi a cemfai lo, a thluathlam cun a um lai, tinak a langtertu an si. “Robot” cet cu kan si ngaingai deuh lo. Khristian ka si, tihrat ih “Ka sual” tihman a thei thei nawn lotu le “Thil tha na tuah” timi hman a thei thei nawn lotu cu thlarau lamah a hrulhhram zomi Khristian an si; thlarau thihnak lamzin pantu an si. Cuih nunzia cu thlun ding a si lo; zohthim ding khal a si lo; khawvelmi tlukfang an si. Khawvelmi hman in “Ka sual” ti an thei a si lo maw?
1. Rundamnak: (Salvation) Rundamnak thu hi thupi zet le a tam theizet fawnmi a si. Kan Baibal hlumpi hi “Rundamnak Thuanthu” (Salvation history) an ti theu. Cutluk ih thupi le tam a si ruangah famkimzet cun kan ngan thei lo ding; hmun le caan in a duh lo, a sihi! (Famkim deuh ih ngan theinak caan kan nei leh ding, tiah beiseinak nei in kan um.) Curuangah a tawi thei tawk le a kim thei tawk, a thutlangpi deuh in kan ngan ding. Rundam Hnu Hloh A Theih Maw? timi kan ruah laifang a si ruangah cumi sawn cu tam deuh in kan ruattlang ding.
(1) Rundamnak - Thukam Hlun sungah: Rundamnak thu-ah Thukam Hlun le Thukam Thar pom daan maltete an dan-awknak a um. Thukam Hlun sungah: Hebru pawl in rundamnak an ti tikah an hmanmi tongfang cu “yasa” an ti ih a tican cu, a thuhrampi ahcun, “ram/hmun kaupi, umtlannak tampi um, tlanlennak nuam,” ti-ai a si. A fiak, kilkip ah ceprep ih nun, neh-nennak tuar, tipawl thawn a kalhkih mi (opposite) a si. Israel miphun zalennak le humhimnak an ngah tikah, an hotu pawl in an tuansuak tikah rundamnak an ti, (Thuthentu 13:5; cf Jer 14:9); Tihphannak ral kut sung ihsin luat khi rundamnak an ti, (Jer 15:20); micak minehnen hmang pawl kut sung ihsin luat khi rundamnak an ti, (Saam 35:9-10); dam lo, natnak ihsin damnak ngah khi rundamnak an ti, (Isa 38:9-20); saltaannak le harsat vansannak ihsin luat khi rundamnak an ti, (Suah 14:7,13). Israel mipawl an harsat, an anhai tikah an tap-ai ih Pathian in an tah-ainak a theihsak tikah rundamnak tiah an tong theu, (Saam 12:6; 28:9; 60:7; Isa 45:17; 48:3; 49:8; 60:16).
Asinain a thuk bik le a kim bik ih an ruah theumi le an simrelmi rundamnak cu sualnak sung ihsin luat khi a si. Himihi Thukam Thar pom daan thawn an bang-awknak bik zawn a si. Sualnak ihsin luatnak thu ahcun Seemtirnak bung 3 ih, Adam sualnak ihsin an zingzoi thok ringring. Milai hi sualnak khurthuk sungih a tlak ngah hnu-ah cun leitlun ahhin remlonak le do-awknak lawnglawng a khat, (Seem 6:11-13) tin an zum. Sualnak ruangah Noah sanah mi hmuahhmuah tilik sungih thihnak an tuar; asinain Noah le a sungte pawl cu tilik thihnak ihsin an luat. A luattertu cu Amah Pathian a si, (Seem 7:1-17). Tilik ihsin an luatnak hi Thukam Thar sungah Piter in tahthimnak ah a lak ih,
“Long sungih a lutmi cu mi malte, an zatein minung pariat lawng an si; annih cu ti sung ihsin runsuakmi an si. Cumi cu atuih nanmah a lo runtu baptisma hi a khihhmuhtu a si,” a ti, (1 Pit 3:20-21; cf 2 Pit 2:5).
Curuangah Thukam Hlun ih rundamnak timi ahhin taksa lam lawnglawng a sawh, ti a theih lo. Nunnak le thlarau lam khal a thupitter a si. An sualnak ihsin thianfaiter an tulnak khal a sim:
“Maw Jerusalem, thil sual na tuahmi pawl cu na thinlung ihsin kholhfai theh awla cutiin runnak na ngah ding,” tiah Pathian in a ti, (Jer 4:14).
Thukam Hlun sungih Israel mi pawl in kum reipi an tuah ringringmi raithawinak hmuahhmuah cu an sualnak thianfainak dingih tuahmi hlir an si. Thisen luannak thawn sual thianfainak a um, tiah an zum. Israel minung pohpoh ihsin Puithiam sang tiang ramsa thisen in thianternak a um, tiah an zum. Cuih thisen luannak thu cu Thukam Thar sungah thupi bik pakhat ah a cang.
(2) Rundamnak - Thukam Thar sungah: Grik tongfang an hmanmi cu “sozo” – run, tile “soteria” – rundamnak, an ti ih biaknak lam lawng ih hmanmi si loin Grik khawvel pawl ih an hmanmi tongfang khal a si. A thuhrampi ih tican cu “dam” tinak a si. Natnak ihsin damnak ih thlenter cu runnak an ti, (Mar 3:4; 6:56; Luk 6:9; 7:3; 8:50; Joh 11:12; Tirh 4:9,12; Zeim 5:15). An sualnak ihsin luatnak ih thlenter cu rundamnak an ti, (Mat 1:21; Luk 1:68, 69,71,77); “a ra thleng dingmi Pathian thinhengnak ihsin luatnak” khal rundamnak an ti, (Rom 5:9; 1 Kor 3:13-15; 5:5; 1 Thes 5:9); Pathian thawn rem-awknak kan neihmi khi rundamnak an ti, (Rom 5:10-11). Taksa lam lawngih rundamnak si loin thinlung le thlarau thu khalah rundamnak a um, ti an zum, (Mar 8:35; 1 Pit 1:9).
(a) Cuih thlarau rundamnak cu zumtu nunnak sungah a thok zomi a si, (Grik: semeron): Luk 19:8, sungah Jesuh in Zekkhias hnenah, “Tuihsun hipa inn ah rundamnak a ra thleng zo,” a ti. Tirh 2:47 sungah, (Grik: kath’ hemeran): “Cule nitinte Bawipa in an pawl ah rundamnak ngahtu a bet vivo” tiah Luka in a ngan. 1 Korin 6:2, sungah, (Grik: nyn hemera soterias), “Tuih ni hi rundamnak nan co ni a si,” tiah Paul in a ngan. Rom 8:24 sungah, (Grik: esothemen), “Ziangah tile ruahsannak in rundam mi kan si,” tiah Paul in a ti. (“Ruahsannak sungah rundam zomi kan si, ti tla in leh a theih.) Efesa 2:5,8, sungah (Grik: sesomenoi), “Pathian ih zaangfahnak thawngin rundam zomi nan si,” tiah Paul in a ti. Titus 3:5, sungah, (Grik: esosen), “Kannih in thil tha kan tuah ruangah si loin amah ih zaangfahnak ruangah in runsuak ih hrintharnak le nunnak thar kan ngah,” tiah Paul thotho in a ngan. Hi Baibal caang pawl kan zoh tikah zumtu pawlih nunnak ah rundamnak timi hi a thok zo, ti cu el ding um lo. Ziangvek cekci so cuih rundamnak cu a si, ti kan theih thluh thei lo hman ah, a hlan ih a um dah lomi atu ahcun a um, zumtu in an teh dah lomi atu ahcun an tep a si, timi cu a fiang in a lang. “A hlanah cun ka mit a caw; atu-ah cun khua ka hmu,” (Johan 9:25) an ti thei.
(b) Kan Baibal - Thukam Thar sungah “rundam zomi” tiin a um vekin “rundam lai reromi” ti tla a um ve thotho. 1 Korin 1:18 sungah, (Grik: sozomenoi) Paul in, “Thinglamtah parih Khrih thihnak thu hi a hloral cuahcomi pawl hrangah cun aat-hna meen a si; sikhalsehla rundam lai reromi kannih hrangah cun Pathian ih cahnak hmual a si,” a ti. “Rundam lai reromi” pawl sungah Paul amah khal a tel in a rel aw a sihi! Cuvek thotho in Paul in 2 Korin 2:15 sungah, “Cuih (rimthaw) zihmui cu rundamnak lamzin ih a feh rero laimi hnenah le hlohralnak lamzin ih a feh rero laimi hnen khalah a thleng theh a si,” tiah a ngan. “Rundam zomi” hrang khalah rundamnak hi “rero laimi” ti dingin a um hrih thotho. “Zo” ti lawngin rundamnak thu a net lo; “rero laimi” a um lai hrih a si. Pakhat lawng khaisang ih a dang hlonhlota a ngah lo.
(a) Cuih rundamnak cu leitlun ahhin famkim ti a um thei dah lo. “Dam lai leitlun ah hin, nunnak famkim a um dah lo,” timi hla cu a dik a si. Vancung kan thlen tik lawngah fimkim a si leh ding; ziangah tile kumkhua nunnak cu zumtu pawl in co an thok nain a kim thei dah hrih lo. Kumkhua nunnak cu “atuih ta” lawng a si lo; “hmailam ta” sawn ta a si. Paul in Timote (1 Tim 1:16) hnenah, “Cubangtukin Khrih Jesuh lungnem thinsaunak kei misual bik miangmo parih a thlennak cu nehhnu ah mi in an zum ih kumkhua nunnak an ngahnak dingah ... a si,” a ti. Cuih tlunah, zumnak hrangah ral do ding a um lai hrih ih kumkhua nunnak cu kaihnget a tul hrih lai. “Zumnak hrangih do-awknak ahhin na tha neih patawp suah aw.... Pathian ih a lo kawhsannak a simi kumkhua nunnak hi kaihnget aw,” tiah Paul in Timote hnenah thu a cah, (1 Tim 6:12). Filipi Kawhhran hnenah Paul thotho in, “Ka thlen tumnak hmun ka thleng zo, ti a si lo; ka famkim zo tinak khal a si lo,” a ti, (Fil 3:12). “Curuangah hmuitinmi lamah zuam man ngah dingah dingtein ka tlan. Cuih zuam man cu Pathian in Khrih Jesuh sung ihsin kumkhua nung dingah i run kawhnak kha a si,” a ti hrih, (Fil 3:14). Paul in “a kim hrih lo,” “ka thleng hrih lo,” “kumkhua nunnak ngah dingah,” timi pawl in a sim tikah zumtu pawlih rundam zomi an sinak ahhin famkimnak a um, ti a theih hrih lo ti a fiang a si. Ngah lai dingmi, timi a um lai hrih.
(b) Rundamnak hi ruahsannak sungih rundamnak a si. (We were saved in hope!) Rom 8:24 ah Paul in, “Ruahsannak in rundammi kan si. Kan ruahsannak kha kan hmu thei a si ahcun ruahsannak a si ngaingai lo. Zoso a mit in a hmuh theimi cu a ruahsan dah?” a ti. Paul thotho in Titus hnenah, “Kan ruahsanmi kumkhua nunnak cu kan ta a si theinak dingah...” (3:7) tiin a ngan. Piter khal in, “Khrih cu thihnak ihsin a thoter... Curuangah a nungmi ruahsannak in kan khat,” (1 Pit 1:3) a ti. Hebru Kawhhran hnenih ca ngantu in, “Kan hmai ih ret ciami beiseinak (ruahsannak) cu khoh zetin kan pom hnget a si,” (6:18) a ti. Paul in a nolhsal ih, “Asinain kannih kan ruahsanmi cu Pathian Amah in thiam in coter ding, tihi a si,” (Gal 5:5) a ti. Hiti a si ruangah rundamnak kan timi hi “ruahsannak sung ih rundammi” tinak a si. Rundamnak cu kan ruahsanmi a si, ti tla in sim theimi a si.
(c) Rundamnak ngahnak dingah a tul bikmi thil pathum an um: zaangfahnak (grace), zumnak (faith) le tuartheinak (perseverance) an si. (i) Pathian lam ihsin zaangfahnak a um. Cumi um lo cun milai zuamnak in rundamnak ngah a theih lo. “Pathian in a zaangfahnak laksawng in pek ih Amah thawn rualremnak in tuahsak zo,” (Rom 3:24); “Amah ih zaangfahnak ruangah in runsuak” (Tit 3:5); “Pathian ih zaangfahnak thawng in rundammi nan si,” (Efe 2:5) tiah Paul in a ti. (ii) Cule minung lam ihsin zumnak a um a tul. Zumnak tel lo cun zaangfahnak cu a lak a si ding. “Jesuh in nunau nu cu ‘Na zumnak in a lo runsuak zo; hnangamtein va tlung aw’ tiah a ti,” (Luk 7:50). “Zumnak lo cun zohman in Pathian lungawiter a theih lo,” (Heb 11:6). “Zumnak in thiamcoter mi kan si,” (Rom 5:1). “Zumnak thawngin dingnak a ra thleng,” (Rom 4:13) ih, “Zumnak thawngin a dingmi cu a nung ding,” (Gal 3:11) tiin kan hmu. Hi zumnak hi Pathian ih pekmi laksawng a si, kan ti hman ah zumtu kan um a tul thotho a si. Zumtu um lo cun zumnak a um thei lo. (iii) Cuih tlunah minung lam ihsin tuartheinak um a tul fawn. Himi hi kan sim lem lomi le kan daithlanh theumi thudik a si. Sikhalsehla kan Baibal in fiangtein a langtermi thudik a si. Jesuh in Marka sungah, “Sikhalsehla a netnak tiang a tuarsuak theitu cu rundamnak an ngah ding,” (Mar 13:13) a ti. Luka 21:19, sung khalah cuti thotho in Jesuh in, “Hnget zetin ding ko uh; cuticun runnak nan ngah ding,” a ti. Thuphuan cabu sungah, “Thih tiang rintlak in um uh; nunnak suilukhuh ka lo pe hai ding,” (2:19) tiah Jesuh thotho in a ti. Pathian zaangfahnak thuhla kan uar tuk nakah milai zumnak le tuartheinak (Baibal ca sungih fiangteih a ummi hi) kan hnongta theu. Hiti ih kap khatlam uar tuk ih kap dang daithlanh hi zirhsualnak ih cangta a olte.
A tawizawng in kan rel asile: rundamnak timi hi – rundam zomi, rundam lai reromi, famkim hrih lo rundamnak le ruahsannak ih rundammi – tiin kan zoh tulmi a si. Cuih tlunah zaangfahnak, zumnak le tuartheinak a tuul, ti tla hi rundamnak thuhla kan ruah tikah telhcih tul ringringmi thudik an si. Pakhat lawng a sang cuang ih khai rero a si ahcun kan Baibal fianter daan a tlasam lai, tinak a si. Ziang a bang ding tile: fu pakhat khi “futluan pakhat” kan ti nain kan khaisangmi cu fucaang pakhat lawng a si ahcun futluan pakhat kan timi cu a kim lo, a tlasam tinak a si.
1. Rundamnak a hlo thei lo: Rundamnak a hlo thei lo, timi hi kan Baibal Cathiang sungah hiti fukfi hin nganmi a um lo; asinain kan Baibal Cathiang sungah “a hlo thei lo a ti duhnak a si” tiin fianter (hrilhfiah) a theihnak zawn tampi a um. A zatein cun kan langter cawk lo ding nain a tawkfang kan langter ding. Cule thu pakhat fianterta a tulmi cu: rundamnak timi le kumkhua nunnak timi hi a sim duhmi a bangrep, tiin ruah ding a si. Leitlun kan nun sungah kumkhua nunnak a ngah zo tiih zummi pawl in Pathian hnenah (vancung) thlengsuak loin hell ah a tla sal thei maw? ti thusuhnak thawn a bang-aw a si.
Cule kumkhua nunnak, kan ti tikah ziangvek nunnak so? ti thusuh ding a um. Nunnak timi tongfang hi kim deuh in zohta a tul. Seemtirnak 2:7 sungah, “Cun BAWIPA Pathian in leidip a lak ih milai ah a tuah. A hnar sungah nunnak thaw a vun thawt ih minung ah a cang,” tiin a um. Hi tawkih nunnak thaw a timi hi Hebru tong in, ruach an ti ih, Grik tong in zoe an ti. Cuih Grik tong zoe timi nunnak cu Thukam Thar sung khalah an hmang. Matthai in, “A nungmi Pathian ih fapa na si,” (16:16; 22:32; 26:63) a ti tikah cuih zoe cu a hmang. Johan in, “Nunnak tidai”, “nunnak sang”, “nunnak lamzin”, le “kumkhua nunnak”, a ti tikah cuih tongfang thotho a hmang, (Joh 4:10,14; 6:51,54; 7:37-39). Paul khal in a hmang ve thotho, “Adam hmaisa cu a nungmi milai a si.... asinain Adam neta cu nunnak petu Thlarau a si,” a ti, (1 Kor 15:45). Hitawk ih a nungmi tile nunnak petu timi ahhin zoe a hmang veve. Curuangah kumkhua nunnak kan ti tikah Pathian asilole Thlarau Thianghlim ih pekmi nunnak a si ih cuih nunnak cu a hlo thei maw? asilole runnak a ngah hnuah hell ah a tla sal thei maw? tihi si kan thusuh duhmi ngaingai cu!
(a) Rundamnak a hlo thei lo, ti theinak thu hi Thuthangtha Johan cabu sungah tam bik in hmuh a theih. A thupi bik in Johan 3:36 ah, “Fapa a zumtu cun kumkhua nunnak a nei,” tiah a um. Hitawk ahhin mihrek in, “kumkhua nunnak a nei zo” ti a theih, an ti theu. Cumicu a dik lo. Grik (exei) ah “present tense” a si ruangah, “kumkhua nunnak a nei,” tiin a tawk. Cule Johan 10:28 ah, Jesuh in, “An hnenah kumkhua nunnak ka pek ih ziangtik hmanah an thi nawn lo ding,” tiah a sim. Hitawk khalah hin, “An hnenah kumkhua nunnak ka pek zo,” tiih leh ding a si lo. Grik tong in didomi ti a si ih, phundang deuh tongfang a hmang nain a tican cu a bangrep a si. Zo timi tongfang hman a tul lo. Jesuh in Johan Thuthangtha sungah, “Ziangtik hmanah an thi nawn lo ding,” ti lawng si loin, “Zohman in ka kut sung ihsin in long thei lo ding,” tiah a beet fawn. Jesuh in, “Zohman in in long thei lo ding,” a ti hnuhnu cu a fiangzet a si; ziang rel ding so a um nwn? Aamahkhaan a sisi, tiih tan theinak a um a si. Cule Johan 11:26-27 ah, “Keimah cu nunnak le thawhsalnak ka si. Zokhal a nung ih i zumtu cu thi hmansehla a nung ding. Zokhal keimah sungah a nungmi le i zumtu cu a thi nawn lo ding,” tiah Jesuh in a ti. Johan cabu sungah cun kumkhua nunnak ngah hnu a hlo thei nawn lo, timi hi a khaisang nasa. Midang nak hman in a khaisang cuang a bang.
(b) Paul khal in fiangzet in a sim ve thotho: Rom 4:25, sungah, “Pathian in thiamcoter mi kan sinak dingah Jesuh cu thihnak ihsin a thawhter zo,” tiah a ti. Jesuh a thawhsal hnu ahcun thiamcotermi kan si, ti theih a si. Cule “Pathian ih laksawng cu Bawi Jesuh Khrih thawn kan pehzom awknak thawngin kumkhua nunnak a si,” (Rom 6:23) tiah Paul in a ti. Jesuh Khrih sungih um kan si ahcun kumkhua nunnak cu atu-ih kan comi Pathian ih laksawng a si, kan ngah leh dingmi, ti a si lo. Cuih tlunah Rom 8:38 ah, thil maksak bik pakhat Paul ih nganmi a um: (a tawi zawngin) “Hihi fiangtein ka zum: vanah siseh, leilung tlunah siseh, leilung thuai khalah siseh, Jesuh Khrih sungah kan ta a simi Pathian ih duhdawtnak ihsi cun, sersiammi thil hmuahhmuah lakah hin, in then theitu ding zianghman a um lo,” a ti. Rundamnak thu ah hi hnakih khoh deuh in sim thei ding cu a har a si.
(a) Cuih tlunah amah Pathian Thlarau kan sungih a umnak ihsin rundammi kan si zo, ti a langter. 2 Kor 1:22 sungah Paul in, “Amah ih bulta kan sinak cu kan parah hminsinnak a ret zo ih kan hrangah retcia in a ummi hmuahmuah kan ngah ding ti aamahkhaan nakah kan thinlung sungah Thlarau Thianghlim in pe zo,” a ti. A zumtu pohpoh cun Thlarau Thianghlim an nei; an neih lo ahcun Khrih ta an si lo, (Rom 8:9) tiin a fianter. Cutiin Thlarau Thianghlim an neih ruangah thil thupi pathum a um:
(i) A zumtu cun Thlarau an neih ruangah Pathian faate ah an cang, “adoption as sons” (Rom 8:14-15). “Adoptions as sons” timi hi faate a si lomi kha, “Faate ah a canter” ti a si. Curuangah Pathian ih Thlarau in an thlarau ah pehzomnak a nei ih “Ka pa” tiih an au theinak a si, (v 16). Pathian in a faate ih a canter ciami cu, “Ka faate na si nawn lo” a ti ding mawsi? ti a theih.
(ii) Thlarau an neih ruangah nehtu an si, (Rom 8:37). Nehtu hnakin an uak sawn a si. Ziangah tile an sungih a ummi Thlarau cu khawvel leilung ih a ummi thlarau hnakin a cak sawn, (1 Joh 4:4). Cuih Thlarau cahnak cu ziangdang in so a neh thei ding? Mithi (Jesuh Khrih) hman thihnak ihsin a thawhsal theitu Pathian ih Thlarau a sisi! Cuih kan Pathian cu Ziangkimtithei Pathian a si.
(iii).Cuih Thlarau cu zumtu pawl hrangah, Pathian in an hrang ih a retciami hmuahmuah an ngah tengteng ding ti hminsinnak ah aamahkhaan ah a cang, (2 Kor 1:22; 5:5). Pathian in aamahkhaan ih a ret ciami cu zo in so ‘aamahkhaan lo’ ah a canter thei ding? tiih tannak lak a theih.
(b) Zumtu cu thuthennak a tong lo ding; a zum lotu cu a tong zo; (Grik ede = zo; Eng already). Johan 3:18 sungah, “Zokhal Fapa a zumtu cu thuthennak a tong lo” tiah Jesuh in a ti. Ziangah tile, Jesuh in, “Thungaiin ka lo sim: Zokhal ka thu a thei ih i thlahtu a zumtu cu kumkhua nunnak a nei. Thuthennak a tong lo ding; cutiin thihnak ihsin nunnak ah a lut zo,” (Johan 5:24) a ti. “Kannih cu thihnak kan suahsan zo ih nunak sungah kan lut zo,” (1 Joh 3:14) tiah Johan in a ngan. “Thihnak ihsin nunnak ah a lut zo,” timi hin ziangtinkim a fianter thluh a si.
(c) Cuih tlunah zumtu pawl cu midingah cantermi an si ih an tluk pang khal le an tho sal ding. Thufim 24:16 sungah, “Ziangah tile miding cu voisarih tiang tlu hmansehla a tho sal ding,” tiin a um. Curuangah kumkhua nunnak hi voikhat ngah hnu a hlo thei nawn lo, tiih tan theinak hi Baibal Cathiang in fiangteih a zirhmi a si.
Zumtu in rundamnak an ngahnak hi an nun sungah an thei fiang maw? “An thei fiang” tiin leh theinak lamzin a um. Johan in Thuthangtha a ngan tikah, “Ka ngannak sullam cu nannih in Jesuh cu Messiah, Pathian Fapa, a si tiah nan zum (nan thei) ih amah nan zumnak thawngin le amah ih hmin in nunnak nan neih theinak dingah a si,” (20:31) a ti. Jesuh in, “Ka Pa ka theih vekin ka tuu pawl ka thei ih annih khal in in thei ve,” (Joh 10:14). Tuu a simi cun Tukhal Tha cu an thei. Cuih tlunah zumtu pawl cu Thlarau a theitu an si: “Nannih cun Thlarau cu nan thei, ziangah tile anih cu nanmah thawn a um ih nan sungah a caam a si,” (Joh 14:17) tiah Johan in a ti. Johan in voi tampi “kan thei” timi a ngan: “Thihnak ihsin nunnak ah kan lut zo, ti kan thei,” “Pathian kan sungah a um, ti kan thei,” “A Thlarau in pek zo ruangah a sungah kan um, ti kan thei, (1 Joh 3:14; 3:24; 4:13); “Kannih cu Pathian ta kan si, ti kan thei,” (1 Joh 5:19).
Cule Paul khal in, “Ziang hmuahhmuah hi Pathian a duhdawtu .... hrangah cun an thatnak hrangah a tuah a si, ti kan thei,” (Rom 8:28) a ti. Cuih tlunah, “Bawipa Jesuh kha thihnak ihsin a thotertu Pathian cun kannih khal Jesuh thawn in thoter ve ding a si, ti kan thei,” (2 Kor 4:14); “Zokhal Khrih sungih a um ahcun ser thar a si zo,” (2 Kor 5:17) a ti. Damaskas lamzin ih Khrih thawn an ton-awk ngah hnu cun a co dingmi nunnak ro sunglawi cu theih lo tha a si lo, Paul hrangah cun. Hi bangtuk nun thar a teptu hrangah cun theih lo tha a si ve lo. Rundamnak ka ngah, ti ih hnangamzet ih Thlarau thazaang thawn nitin nun ni ziang hmuahmuah hnakin a sunglawi sawn.
Baibai ih in zirhmi hi a tlunta vial sisehla a kimzet, a fiangzet ih a nuamzet ti ding a si nain culawng a si ta lo; a tlunta hi kap khat a si ih kap dang a um lai. Cumi cu Rundamnak hi hloh theih salnak a um, tihi a si.
1. Rundamnak hi a hlo sal thei. “A hlo sal thei” ti hnak in “Hloh thei salnak a um” ti
asilole, “Holh sal theinak a um,” ti ah a dik sawn. Rundam zomi hmuahhmuah an hlo sal ding, tinak zianghman a um lo. Asinain leitlun damlai ahhin rundam zomi khal hloh sal theinak a um, tihi sim duhmi a si. Kan Baibal Cathiang sungah hin “Rundam zomi hloh sal a theih lo” tiih fianter theinak caang tampi a um vekin, “Rundam zomi hloh sal theihnak a um” tiih fianter theinak zawn tampi a um ve. “Hloh sal a theih lo” timi thupi zetih kan lak vekin, “Hloh sal theinak a um” timi khal hi thupi zetih lak a tul ve. (The Bible teaches that there is a possibility that those who are saved can be lost.) Thukam Hlun sung kan zoh hmaisa ding ih cuih hnuah Thukam Thar sung ah kan zoh ding.
Thukam Hlun Sungah: (1) Adam thuhla zoh sehla. Seemtirnak cabu sungah, “Pathian in a tuah ciami hmuahhmuah a zoh tikah ‘A thazet’ tiah a ti,” (Seem 1:31) tiin kan hmu. Cuih “a thazet” timi sungah Adam le Eve tla an tel. Adam le Eve cu Pathian in Eden hmuan ah a ret hai. “Eden” ti cu Hebru tong in ‘edhen an ti ih “hmuan nuam” tican a si. John Bunyan cun, “Eden hmuan cu Paradise” a ti. Kan Baibal Cathiang in Adam cu, “Pathian fapa” a ti, (Luka 3:37). Asinain a tha le a sia hril theinak a neih ruangah Pathian duh lomi sawn “Pathian fapa” cun a hril ngah ih Pathian ih siatcamnak a tuar, (Seem 3:17-19) ih Pathian in Eden hmuan (Paradis) ihsin a dawihlo, (Seem 3:23). A dawihlo lawng si loin, “Nunnak thingkung kiangah zohman an rat ngam lonak dingah hmuan ih nisuahnak lamah Cherubim le a tle zukzo ih a her aw reromi ralnam a ret” (Seem 3:24). Cuih hnuah Adam sualsir in Pathian hnenah a kir sal tinak, Baibal Cathiang sungah khui hmanah kan hmu nawn lo.
(1) Jakob cithlah Israel miphun hi Pathian fapa an si. Amah Pathian in, “Israel cu ka fapatir a si,” (Suah 4:21) a ti. “Israel cu a nauhak lai ihsin ka duhdawt; Ka fapa a si vekin Ezipt ram ihsin ka ko suak,” (Hos 11:1) a ti. Ezipt ram ihsin Pathian fapa Israel cu a Pa Pathian in a hruaisuak tikah milai million pahnih (two millions) hrawng an si. Mangbang thil tampi tuah in kum sawmli sung, Moses hmang in, a hruai. Asinain ramtiam Kanaan ah minung pahnih – Joshua le Kalep - lawng an thleng. Pathian in, “Faate ka nei ih ka thanter; asinain Keimah dodal in ral an tho,” (Isa 1:2) a ti. Pathian riahsiatertu ah an cang. “Hiram co dingah thu ka rak lo kam. Asinain Joshua le Kaleb siar lo zohman nan thleng lo ding,” (Mipum 14:30) a ti. Million pahnih Pathian faate pawl an hloral theh. Ziangah? Hril theinak an nei ih Pathian mithmuh rori ah thil tha hnakin thil sual an hril a si. Khati ih a cemral mi Israel mi pawl kha Pathian rundamnak an ngah sal a si, ti theinak Baibal Cathiang sungah kan hmu lo.
(2) Isaiah 14:12 sungah, “Maw... deirel arsi, khuatleu fapa, nang cu van ihsin na tla zo. Tuih hlanah cun ram tampi na neh, atu-ah cun leilung ah vuakthlah na si,” tiin kan hmu. Isa 14:11 sungah, cuih deirel arsi cu mithi khua a thleng, ti kan hmu. “Deirel arsi” (morning star) timi hi Roman Catholic Baibal Latin Vulgate ah cun “Lucifar” tiin an let. “Lucifer” ti cu “Tleunak thlenpitu” tican a si. Vancungmi lak ih a upa bik pakhat, tleunak thlenpitu a si. Hi Baibal caang hi a phunphun in fianter theumi a si nain “van ihsin vuakthlak a si ih mithi khua a thleng” timi hi a sim duhmi a si ti cu a fiang a si. “Van” ti khal hi a sim duhmi el-awk reromi a si. Ziang a si khalle “Van” a si ih “leilung” a si lo, tinak a si. Van ih a um ciami khal an tlak tawk a um a sihi! Job sung khalah Satan cu “Pathian fapa pawl (vancungmi pawl) lakah pakhat a si,” (1:6) tiin kan hmu. Satan ticu “Dodaltu” tinak a si. Vancung khalah dodaltu can a theih lai hrih tinak a si!
(3). Seemtirnak 6:4-5 sungah, “Acuih san le nehhnu ih san hman ah Pathian ih fapa pawl le leilung ih nunau pawl an pawl-aw ih faate an hrinmi pawl cu mikei vekih mi tum zetzet an si.... Pathian in leilung tlun milai hmuahhmuah cu an tha lo zet ih an thinlung ah ruahnak siava lawnglawng a khat ti kha a hmu...” tiah a um. Hitawkih “Pathian fapa pawl” a timi hi miziangso an si? tiih thusuhnak le cabu tampi tla an ngan rero zo. “Vancungmi” an si, titu khal tampi an um. A phunphun in an fianter cio nain, “Pathian fapa” timi ih a tican ahhin thinlung rualnak an nei thei lo. Ziangziang khalle mihring fapa an si ko nain vancungmi (Pathian fapa) tiin an ko hai a si dah ti lo ahcun leilung mi hnak cun an uak deuh, ti tal cun kan pom a tul ding. A tawizawng cun cuih “Pathian fapa pawl” tiih kawh mi pawl ruangah leilungah sualnak a tam ciamco a si, tinak hi a sawh duhmi a si. “Pathian fapa pawl” leilung sualnak thlentertu an si, tinak a si.
Thukam Thar Sungah: Thukam Thar sungah hmun ruk ah kan zoh ding.
(1) Lucifar thuhla vek thotho in Piter khal in simmi a nei ve. “Vancungmi a sualmi pawl cu Pathian in zuah loin hell sungah a hlonthlak hai ih cutawk khawthim sungah cun temtawn in har fualfo in an um ih Thuthennak Ni an hngak,” (2 Pit 2:4) tiin a um. Himi caang hi a phunphun in an hrilhfiah theu nain Baibal ih a simmi hnak in a theih har sawn in an fianter theu. Mangbangza ngaingai a simi cu “Vancungmi a sualmi pawl” timi hi a si. Vancungmi khal sual a theih hrih, tiah Baibal Thianghlim in a ti tikah a tican kan thei thluh lo ding nain vancung khalah hril theinak an nei hrih a si pei maw? Cule vancung khalah a siami hril a ngah lai hrih mawsi? tipawl hi sut rero tha a si. Ziangkhalle kan Baibal in a ti hnuah cun el ngaihnak a um ding maw? Vancung khalah rundam zomi vancungmi an hlo thei hrih lai, ti a sihi.
(2) 2 Piter 2:20-21 sungah, leilung a nundam laiah, rundam zomi an hlo thei, tiih a relmi a um fawn. “Kan Bawipa le in Runtu Jesuh Khrih pumpak in an theihnak ruangah hi leilung borhhlawh sualnak sung ihsin an luat; cutiih an luat ngah hnuah cuih borh hlawh sualnak in a thleem sal ih a kaitar ngah ahcun a hmaisa hnakin a neta deuh cu a besia sawn. Dingnak lamzin an theih hnuah le thukham thianghlim an hnenih pek a si hnu ih an pialsan hnak cun zianghman thei lo lawlaw in rak um hai sehla an hrangah a tha sawn,” tiah Piter in a ti. Mihrek in himihi khuahlan Israel mi pawl thuhla a rel a si; Khristian mi pawl thu a si lo, tiah an fianter tum theu. Asinain cucu a dik lo. Khristian zumtu pawl hrang a si ti cu, “Kan Bawipa le in Runtu Jesuh Khrih pumpak in an thei,” timi hin a fianter thluh ko. Pumpak in Bawi Jesuh an thei ih hi leilung borhhlawh sualnak ihsin a luattu pawl Bawipa lamzin ihsin an pial sal, tinak a si.
(3) Hebru Kawhhran hnenih cangantu pa in rundam zomi pawl hloh thei salnak a um tiin a nganmi a um ve. “Zumnak a tlansantu pawl cu ziangtinso sualsir awknak ah an kir thei sal nawn ding? Annih cu Pathian tleunak sungih a um dahmi an rak si. Vancung laksawng a teptu an rak si ih Thlarau Thianghlim a cotu khal an rak si. Pathian thu a thawtzia a thei ngahtu an si ih a ra thleng dingmi san ih huham khal a teptu le a thei ngahtu an si. Cucingin an zumnak an tlansan a si! Cumi pawl sualsir awknak ih kirter sal ding cu a cang thei hrimhrim lomi a si; ziangah tile Pathian Fapa kha thinglamtah parah an khenbet sal ih misenpi hmaiah ningzak mualpho in an tuah sal a si,” (Heb 6:4-6) a ti.
Hi Baibal caang hi ziangtivek in kan fianter, kan hrilhfiah, khalle zumnak a nei cia, Pathian tleunak sungih a um cia, vancung laksawng a tep cia (hihi Thlarau a ti duhnak a si theu), Thlarau Thianghlim a cotu (van ro thil kan co dingmi aamahkhaantu Thlarau Thianghlim), Pathian thu a thawtzia a thei ciatu, hmailam sanih ngah dingmi huham khal a tep ciatu – leilung tlunah cun a rundamnak a famkim bik pawl ih sungtel – cu a rundamnak a hlo sal thei, tihi fiangzet in a langter. Annih pawl cu ngaithiamnak an co thei nawn lo, ziangah tile sualsirnak an nei thei nawn lo.
(4) Paul khal rundamnak thu ah phannak a nei. Galati Khrihfa pawl cu amah ih tanmi le thokmi an si; Jesuh zumnak ahcun a faate an si. Sikhalsehla Thuthangtha ih thudik ihsin an pial. “Nan feh daan a rak tha zet ko; thudik thlun cu zo in so a lo thleem ih nan bansan? A lo bansantertu cu Pathian a si ual lo; Anih cu nanmah a lo kotu sawn a sisi! ‘Thilnu fate in sanghlom zate a thoter’ an ti theumi a kim ngaingai a sihi!” (Gal 5:7-8) a ti. Galati Khrihfa pawl ih rundamnak hrangah phannak a nei. Cule amah hrang lala khalah phannak a nei thotho. “Mi lungrethei ka va si so! Thihnak lamzin a pantu hih taksa pum ihsihin zoso i runsuak ding?” (Rom 7:24) tiah a hrum ruangro a si! Hitiih a hrum-ai hi a pianthar hlan ih a tonmi tiin fianter ding a si lo. A pianthar hlanah cun Khristian pawl hrem kha Pathian hnatuan sunglawi ah a ruat; thihnak lamzin a pantu hih taksa pum ihsihin zoso i runsuak thei ding? tiah a hrum ruangro dah lo. Asinain a pianthar hnu ahcun Pathian le Jesuh Khrih Thuthangtha phuan kha a hnatuan sunglawi bik a si zo. Sikhalsehla sualforhnak huham ihsin a luat vuarvi thei hrih lo, ticu a thei ringring. “Ka duhmi ka tuah lo ih ka duh lomi sawn ka tuah,” tiin a hrum-ainak a si. Asinain, “Pathian hnenah thangthatnak um ko seh. Amah Pathian in kan Bawipa Jesuh Khrih thawngin i runsuak a si,” (Rom 7:25) a ti thei sal. Paul nunnak ahhin, “Mi lungrethei ka va si so!” tiin hrum-ai le, “Pathian hnenah thangthat si ko seh,” tiih lungawiin au-phuangnak hi an umtlang a si. Leilung tlun ih Khristian nunnak cu cutiin a si ringring ko ding.
(5) Jesuh a phiartu Judas Iskariot hi kumkhua in rundam zo a si maw? Kumkhua in rundammi a si, ti ding hi a har a si. Ziangah? A hmaisa bikih fianter a tulmi cu: Dungthlun hleihnih (Tirhthlah 12) hi kan Bawipa Jesuh Khrih ih hrilmi an si. “Nannih in in hril lo; Keimah in ka lo hril hai a si,” (John 15:16) a ti. Cuih tlunah, “Fiangtein ka lo sim: San Thar a thlen ih Milai Fapa cu a tohkham sunglawi parih a to tikah nannih ka dungthluntu hleihnih hi Israel miphun hleihnih uktu (thuthentu) si ve dingah bawi tohkham parah nan to ve ding,” (Mat 19:28) tiah thu a tiam hai. Himi hin Tirhthlah hleihnih hi Israel mi le Kawhhran tlunah thunei zettu an si, tinak a langter. Cule a dungthluntu sawmsarih pawl sungah Tirhthlah hleihnih an tel a si ahcun, an hnen ah thu a tiammi hi zoh sehla, “Sikhalsehla thlarau tha lo in nan thu an ngai ruangah nan lungawi hlah uh; nan hmin vancung ih ngan cia a si ruangah nan lungawi sawn uh,” (Luk 10:21) a ti hai. Hiti in thu a tiam hai ih Israel phun hleihnih parah thuthentu nan si ding, ti tiang in a tiam hai ruangah Tirhthlah hleihnih ih rundamnak cu aamahkhaan a si, ti theih a si.
Asinain neta lamah, Judas Iskariot sungah Satan a lut: “Satan a sungah a lut,” tiin Gospel ngantu pahnih in an ti, (Luk 22:3; Joh 13:27). Johan Thuthangtha sungah cun Bawipa Zanriah an hman caan rori ah, Bawi Jesuh in sang a lak ih Judas kut ih a pek ve tein Satan a sungah a lut,” tiin kan hmu, (Joh 13:26-27). Cutiin a bawipa phiartu ah a cang ih ngun tangka 30 ah a bawipa cu a zuar. A bawipa in, “Zo in i zuar ding ti cu a thei,” (Joh 13:11); curuangah a lung thleng thei pang sehla tiah upatnak hmun a kiangah Judas a toter ih sang hlom khat tla kheng sungih a hnim hnuah a pek, (Joh 13:27). Judas in a thinlung a thiin cuang lo. Jesuh phiar dingih tikcu caan tha bawh dingah, “Judas cu khawlengah a suak, zan a si,” tiah Johan in a ngan, (Joh 13:30). Cutiih a phiar ruangah a bawipa Jesuh kha an kai ih an thahsuak ngaingai tikah a sir aw ih riahsiatnak in a khat, (Mat 27:3-4). A phiarnak paisa ngun tangka sawmthum cu Biakinnpi sungah a hlonta ih a suak ih amah le amah a awk that aw, (Mat 27:5). Judas a sual a sir awk ruangah rundamnak a ngah ding, tiin a titu an um theu. Cumicu a dik lo; an zumnak men a si! Baibal in a langtermi a si lo. Baibal ih langtermi cu: “Mi va that hlah,” (Suah 20:13),timi hi tumhrim mithah a si. Tumhrim ih mi thah hnakin mah le mah thah-awk hi a besia sinsin. Cumicu Judas in a tuah. Curuangah Jesuh in, Judas cu, “Mi vanduai a va sive! Hrin loin rak umta sehla amah hrangah a tha sawn ding,” tiah a ti; cumi cu Thuthang ngantu pathum rori in an ngan, (Mat 26:24; Mar 14:21; Luk 22:22). “Mi vanduai nan va sive” tiah Jesuh in a ti tikah, “Nan hmakhua a pit” ti thawn a bang-aw. Himi pawl hi vancung an thleng ding, ti cu Jesuh ruahmi a si dingah zum a um lo. Baibal thinlung khal a si lo. Tirhthlah 1:18 sungih, “Judas in thil sual a tuahmi manih a ngahmi tangka in lo pakhat a lei ih cuih lo sungah a tla ih a thi; a pum a kuai ih a sungrul hmuah a pawi theh,” tiah Luka in a ngan tikah a sim duhmi cu, Judas cu rundamnak a ngah sal, ti langternak malte hman a um lo. “Cuih lo cu Thisen Lo” an ti. Vancung thleng dingmi pawl hrangih hmin sakmi a bang lo. Curuangah a si Bawi Jesuh in, “Nannih hleihnih hi keimah ih hrilmi nan si, a si lo maw? Asinain nanmah lakah pakhat cu Satan a si,” (Johan 6:70) a ti kha. Cuih “Satan” cu siir awknak caan a nei, tinak kan hmu lo. Rundamnak a ngah sal, tinak tla kan hmu lo.
(6) Matthai 22:1-14 sungih Jesuh ih tahthimnak a simmi hi ruat sehla: Mo puai ah siangpahrang ih a sawm hmaisa pawl cu an ra duh lo. Himi hi Judah mi a simsanmi a si. Neta ah a sal pawl a thlah ih, lamzin zinpi le zinte khuazakip ah an va feh ih mi tha siseh, mi tha lo siseh, an va sawm hai ih mopuai rawl einak khaan cu an khat theh, a ti. Himihi Gentail mi pawl Thuthangtha an pomnak ding thu a simsanmi a si. Mopuai khaan sungih siangpahrang a ra luh tikah, (himihi leilung netnak lam thuhla a si theu), “Mopuai hnipuan hruk lomi pakhat a hmu. Cutikah, ‘Ka rual, ziangtinso mopuai hnipuan hruk loin hinah na luh thei?’ tiih a suh tikah zianghman a sim thei lo,” ti kan hmu. Cupa cu “A kutke an tem ih khawleng a thimnak ah an hlon,” ti a si. Mopuai khaanpi sungah ka thleng ngah ti hnu khalah, le ka him a si, ti hnu khalah hin, “Ziangtinso mopuai hnipuan hruk loin hinah na luh thei?” tiih thusuhnak a um thei lai. Ka hlo thei nawn lo, kan ti hnu khalah hloh theinak a um, ti sawn hi a dik, tiah zumnak a um.
Thukam Hlun le Thukam Thar sungah kan zohmi pawl thuhla hin in simmi cu: Pathian fapa Adam camsiat a tonnak ihsin, vancungmi pawl hman vancung ihsin hlonthlak an sinak le Pathian fapa pawl khal leilung milai fanu pawl thi in sualnak an zaiternak in siseh, Pathian fapa Israel mi Ezipt ram ihsin Kanaan ram an thlen thei lo thu ah siseh, rundamnak a hlo thei nawn lo, tiah za ah za sim theinak cu a har a si. Piter ih canganmi in siseh, Hebru Kawhhran hnenih cangantu in siseh, Paul le Amah Jesuh khal in siseh, a netnak ah JudahsIskariot thu in siseh, mopuai ih mopuai hnipuan hruk lo mipa thu in siseh, voikhat rundam hnu a hlo thei lo, tiih aamahkhaan ih an tinak hnakin hloh theinak a um, timi sawn Baibal in a sawh, tiah kan hmu. Rundammi hmuahhmuah an hlo sal ding, tinak a si lo; sikhalsehla hloh sal theinak a um, ti sawn hi Baibal thinlung a si.
1. Khristian Thuanthu Sungah: Kan Baibal sungih thil umdaan, kan Baibal thinlung a um daan pawl, kan fianter zo. Atu cu Khristian Thuanthu ah ziangtin hi thu hi an
zum, timi kan zohta ding. Kan Thukam Thar hi AD 100 hrawngah cun an ngan theh ih AD 375 hrawng cun cabu tam sawn cu Baibal Cathiang tiin an hngetter (canonization an tuah). AD 175 hrawng ihsin AD 1200 tiang Kawhhran sungah cangan thiam zetzet tampi
an suak. AD 400 hrawngah hmin thang bik cu Augustine a si ih AD 1200 hrawng ah hmin thang bik cu Anselm a si. Zohman an canganmi le an ‘theology’ nganmi pawl a siar thluhtu le a theih thluhtu an um lo (kan um lo). Kan theihzat lawnglawng kan sim.
Tawkfang rundamnak thu a ngantu cu Augustine a si. Asinain kimte le peh-aw zetin a ngan fawn lo. Cule Protestant Reformation (Roman Catholic an palh a si ti ih a eltu pawl) Martin Luther ho in an hung suak. Protestant Reformation cu October 31,1517 ihsin an thok. Cuih an thokmi cu tuihsan tiang ah a um ih a cem lam si loin a thang lam vivo sawn a si. Luther cu “zumnak thawngin thiamcotermi kan si, hnatuannak ruangah a si lo,” (Justification by faith, not by works) timi nasa zetin a thoktu le a tanpitu a si.
“Zumnak timi cu Pathian zaangfah ah lunghmui hnangam zetin kan rinsan khi a si.Cuih lunghmui hnangamnak (confidence, assurance) cu kan hrangah a fiangfai tuk ih mi pakhat khat voi thawngkhat tiang thih a tul khalle lungawi aipuang tein thi ding a si. Cuih lunghmui hnangamnak cun lungawinak le thlangamnak in pek ih Pathian hnen le sersiammi hmuahhmuah parah lungawi aipuannak kan nei ringring. Pope thluntu zirhtu pawl ih an simmi: Pathian in in pom maw pom lo kan thei ban lo, a titu pawl zirhnak hi a pial a si. Zumnak mithmai an siatsuah, milai thinlung ah thilrit an suan, Kawhhran sung ihsin Khrih an dawihlo ih Thlarau Thianghlim ih pekmi thathnemnak thil sunglawi hmuah an hlonhlo a si,” a ti. (Knowing God – J. I. Packer, page 224).
Martin Luther in, Pathian zaangfahnak thawngin rundammi kan si ih lunghmuinak le hnangamnak kan nei, tiin a zirh. Asinain kan rundamnak a hlo thei nawn lo, aamahkhaan kan si, tiin a zirhmi kan hmu lo. Cutiin ‘A hlo thei nawn lo’ a titu cu Martin Luther rualpi John Calvin thluntu pawl, Calvinistic Reformer pawl an si. Annih pawl cun, Pathian ih khaukhihmi pawl cu an hlo thei nawn lo, tihi a si. Cumi cu tuihsan tiangin a pomtu an um lai ih a tam bik cu Presbyterian Kawhhran bu ah an um. Culai khalah Armenians pawl le Wesleyans pawl in an rak el zo. (Armenians pawl cu Baptist pawl khal an si ih Wesleyans pawl cu John Wesley zirhnak thluntu Methodist pawl an si.) A tlunih kan langter zo vekin hi bangtuk zirh-awknak ruangah Kawhhran Thurin sungih a thlenpi mi harsat hnahnawhnak (divine determinism) pawl in kan luat thei lo.
Balbal Cathiang ih a fiantermi cu: Rundammi ka si, tiih a zumtu pawl in Pathian in rundam dingih in khaukhih cia zo ruangah a si, tiah an phuang ih, rundammi ka si, ti a zum lotu pawl cun Pathian in hell tla dingah in khaukhih cia a si, tiah an phuang dah lo.
Voikhat rundam hnu a hlo thei nawn lo, timi zirhnak hi Martin Luther hnu ihsin, Presbyterian pawl hrek khat siar lo, Kawhhran dangdang pawl in an pom tukmi a si dah lo. Germany ah siseh, England ah siseh, Amerika (USA) ah siseh, Theology cangantu pawl in an dinpi tuitonak kan hmu lo. Hiti zirh-awknak hi tubaite ih a suakmi a si. Zirh-awknak dangdang vek thotho in a cahnak khal a um, a tawntaihnak khal a um. A zoh daan thiam a tul. Ralrin khal a tulzet.
1. Kan san sungah: Kan san sungah hin Kawhhran ih hotu tha zetzet an siat sal theu hi a poimawh zet. An piangthar zet; a lenglam ih zoh ahcun an piangthar bik miangmo.
Asi nain an siat ve ceng ahcun lak ding um lo lawlaw an ah cang. Hi bangtuk hi voi tampi kan hmuh mi a si. Thuthimnak ah:
(i) Billy Graham ih rualpa thu: Billy Graham Evangelistic Association cu zozo
khal ih kan theihmi a si. Leilung tlunah a cak bik pakhat a si. Pathian in a thluasuah zet. Kan lungawipi zet. Kum 1954 hrawng ihsin Billy Graham in, Florida State, USA ah a rak thok phahphah ih kum 1970 hrawng ihsin atu tiang Pathian thuthang phuannak ah leilung khuazakip ah a thang. Amah Billy Graham bawmtu an um ih pakhat pa (a hmin Charles Templeton) cu Rev. Billy Graham tluktein thusim thiam, mi piangthar, Pathian duhzet, soiselnak um lo, rinsantlak a si. Billy Graham ziangmaw a cangpang le amah ih hotu tuan ding, a si an ti cio. Kum 15 sung Associate Evangelist a tuan ih mi thawng tampi an lung thleng in an um; leilung khuazakip a thleng. Mi ropui a si! Kum 1970 hrawngah cun a hmin a thang bik – Pathian thluasuahnak siar cawk lo a dong.
Voikhat cu TIME magazine in Afrika rampi ih nunau pakhat le a fapate zuk pakhat an suah. Cuih nunau nu in a fapate cu a tangah a cawi ih rawl loin a thimi khi a si. Ziangah a thih tile cuih ramah ruah a sur lo ih rawl an har ruangah rawl lo ih thi a si. Cuih zuk cu a zoh, a thuhla a siar tikah Pathian tlunah lungkimlonak a nei. Charles Templeton cun: Pathian hrangah ruah surter cu a har hrimhrim lo. A hrangah a ol tukmi a si. Cutluk thil ol a tuah duh lo ih hi nunau nu ih fapa neihsun a thither cu ka ruat baan lo. Hi bangtuk Pathian cu ka awi thei lo, a ti ih kum tam nawn a thinlung a buai ih a netnak ahcun Evangelist a tuannak ihsin a suak. Pathian parah a bei a dong ih Billy Graham Evangelist Association ihsin a suak. Pathian hnatuan khal a tuan duh nawn lo. Cabu pakhat a ngan ih Khristian Zumnak Hi Ka Hnong: Pathian Cibai Ka Buk, a ti. (Farewell To God: My Reasons For Rejecting the Christian Faith). Kum 15 sung Pathian engtai in a nung ih a thi. Billy Graham tla in a thih hlan ah a leng; a dang cuang lo. A thih ah a mitthli thawn a thi. “Ka Pathian ka bia thei nawn lo, i seherh hlah uh,” a ti ih a thita.
Himihi ziangtinso kan ruah ding? Rundamnak a ngah dah lo, tiah zoso a ti thei ding? Cule a thih tikah vancung a thleng, a rundamnak a hlo lo, tiah zoso a ti thei lala ding? Hi bangtuk a cangmi hi voi tam nawn, hmun tam nawn ah, kan hmuhtonmi a um. Ziangtinso kan ruah ding? Charles Templeton hi a rundamnak a hlo lo, vancung ah a thleng ko ding, ti hnakin Pathian a dungdunta ih Pathian thawn an then-aw tata ko ding, ti a sawh sawn lo maw? Nitin kan nunnak ah hin Khristian kan si hnu-ah thil hmuahhmuah a piang, a fiang, a tliangfai, a tlai-tluang thluh, ti a si thei talo. Mangbang thil tampi a um lai; cutiin a um ringring ko ding.
(ii) Amerika ah Evangelist hmin thang bik pahnih Rev. Jim Baker le Rev. Jimmy Swarggard an um. Pastor hmin thangzet Rev. Cordon a um ve. An pathum in “Voikhat rundam hnu a hlo thei nawn lo,” a titu an si thluh. An Kawhhran (Assembly of God) sungah mi tam sawn ih pommi thurin a si. Kan sual khalle “voi sarih kan tho sal ding,” a titu dinhmun ah an ding. TV thusim thiam an si ih kum khat ih an TV thusimnak tangka cazin (budget) hi $150 million hrawng a si fingfing. Asinain an tluk caan a thleng. An pathum in nunau ah an tlu. Kum 15 a si zo; atu tiang cu an Kawhhran ih sunloih mi an si hrih lo. An Kawhhran an buaiter nasa. Hitiih thil a cangmi ka ruah rero tikah, an pommi theology in a siatsuah hai a si lo maw? tiah thusuhnak ka nei ringring.
(ii) Thla khat hrawng a si zo, Falam lam mi Saya pakhat in (USA ah) “internet” in thusimnak a nei. Ka siar ih, “Pianthar ... lungawinak hi kan sual tikah a hlo thei, (Saam 51:12). Rundamnak cu a hlo thei lo,” a ti. Ka siar theh tikah, “Pianthar lungawinak hi kan sual tikah a hlo thei. Rundamnak cu kan sual tikah a hlo thei lo,” a ti in ka rak lak daan a si. Himihi a sim duhmi a si lo tla a si thei; asinain cutiin rak lak a theih. “Rundamnak cu kan sual tikah a hlo thei lo,” timi hi a zirhmi a si taktak ahcun cuih zirh-awknak cu ralrin tulzet mi zirhnak a si.
(iii). Hla an sakmi, hla kan sakmi, ah tla cubangtuk a um theu. LBA Civuipi ah ka tel ve ih hla kan sakmi cu a mawi nasa; hla ropui a si: (Myongsone khua ah a si.) Sunglawi sin ko seh Runtu Jesuh, Kan hrang hrem hmun thihnak tuar in Nunnak thar ahcun in hruaikai zo; Van khua le ti ih um kan si tiah minung thawngsarih in kan sak durdo. Kan tui nasa. Kan mandat tla a hnin theh a bang. Vancung ih khua le ram ah kan leng hrih ngaingai lo nain, “Van khua le ti ih um kan si,” tiih kan sak tikah hla a si ruangah a tha; kan theithiam. Kan mitthlam ih kan cuantermi kan sak a si. Asinain “Theology” ahcun cu bangtuk cu a um thei lo. Ralrin deuh a tul.
Mi pakhat hlasak (solo) tla ka thei dah. A mawizet, asinain a theology cu a pial.Sinai tlang ka thihnak, Kalvary tlang dawh ka nunnak Cu vailam ah Jesuh nih ka sualnak vialte le Ka sual than ding vialte a ka ngaihthiam dih,a ti. An sak ka theih tinte nuam ka ti nain theology ih ka vun canter tikah ka thir dukdi theu. “Ka sual than ding vialte a ka ngaihthiam dih,” ti cun khui theology hmanah a um dah lo; hmailam khal ah a um thei dah lo dingmi a si.
1. Thunetnak: Khristian pawl hi leilung tlunah ziangtinso kan nun ding? Kan rundamnak a hlo thei lo, tiah Baibal in a rel. Hloh sal theinak a um, tiah a rel fawn. Hi pahnih sungah hin pakhat khat a sang cuang ih thlir tikah zirhsualnak a um thei. Cuti asile ziangtinso kan pom ding daan a si ding? Thulehnak cu a awlte: A pahnih in pom ding a si. Baibal in a ti veve ruangah pakhat pom ih pakhat hlon cu a ngah lo. A pahnih ih pom lawngah lamzin dik a si. Cawleng cu ke pahnih a neih lawngah a feh thei. Vokkuang long cu vorhlam le kehlam ah hlaunak pahnih a um lawngah dingtein a feh thei. Vanlawng khal vorhlam le kehlam ah thla pakhat le “engine” pakhat veve a um lawngah a feh duhnak ah a feh thei. Minung khal ke pakhat lawng nei cu mikim lo a si. Thudik pakhat lawng zirh ih a sang bik ah khai ciamco a si ahcun zirh sualnak ah a cang ding. Baibal ih a simmi cu kan pom veve ah a dik bik a si. “Rundam zomi ka si” tile “rundamnak a hlo thei” timi hi an umtlang a tul. “Zo” le “hrih lo” hi an dintlang a tul a si. Cuti a um lawngah kan “Theology” a hardam. Mirang tong in, “Theological tension” an ti. Kan Khristian zumnak ah cumicu a um ringring ko ding. (It is a creative tenstion). Kan theology a damnak hrangah a si.
Kan Baibal Cathiang sungah, “Pathian hrangah cun ziang hmuahhmuah a cang thei,” tiah kan hmu, (Mat 19:26; Mar 10:27). Sikhalsehla a fapa Jesuh Khrih in, “Ka Pa, hi khuathai hi i laksak hram aw...” (Mat 26:39) tiah Gethsemane hmuan sungah a dil. Asinain a lak sak lo. A cang thei lo, a si! Hi thudik pahnih (“Ziang hmuahhmuah a tuah thei” tile “A cang thei lo” timi hi a kalhki aw a bang nain a pahnih in kan pom. Kannih hrangah cun a theih a har nain Pathian hrangah cun theih har a um lo. Ziangah tile, “Ka ruahnak cu nan ruahnak hnakin a sang sawn. Ka lamzin khal nan lamzin hnakin a sang sawn,” (Isa 55:9) tiah Pathian in a ti. Thlarau Thianghlim in in umpi ih Pathian thudik kha kan hnenah in pek. Kan pom theimi zat kan pom ih a dang cu Pathian hnenah kan ap.
Paul bangin, “Mi lungrethei ka va si so!” kan ti caan tampi a um ve ding. “Tuah ka duhmi ka tuah lo; ka duh lomi sawn ka tuah,” tiih kan aihram caan a um ve ding. Sikhalsehla cuih nunnak buai sungah cun tleunak in ra pek ih, kan sual in ngaidam ih, Khrih ih Thlarau umpinak thawngin thlangamnak thawn in zeel ih kumkhua nunnak co dingmi kan si, tiin lunghmui zetin nitin kan nung ih, “Haleluijah” tiah kan au caan tla a um ding. Paul bangin, “Keimah riangri thlauthlakmi ka si pang dah pei,” ti tihrat in thazaang thar lakin hmailam ah fong vivo ding kan si. Kan thazaang ngaingai cu Amah a si!
Nangmah dinhmun ziangso a si? tiah i suttu an um theu. Ka dinhmun cu hitin a si: Rundammi ka si ti cu ka fiang; thlangamzet in ka nung. Hmailam thu cu Amah ih kut sungah ka ret. Asinain hloh sal theinak tla a um, tiah Baibal in in zirh ruangah ralring tein ka nung. Kum zakhat nung ding bangin ka tawlrel; asinain thaisun thi ding bangin ka ralring. Nitinte Thlarau thazaang thawn ka nung.
Khristian pawl ziangtinso kan nun ding? Ziangtinso Khristian pawl kan nun ding? timi thusuhnak hrangih a phi cu hitin ka ruat- Baibal ih in zirhmi pali a um:
(1) Leilung kan nun sungah hin dingthluk lairelnak (justice) le dingfelnak (righteousness) thawn nun hi a thupi zet. Amos 5:24 sungah Israel mi pawl hnen ih Pathian ih thuphuanmi cu hitin a si: “Tidai bangin dingthluk lairelnak cu luang sehla, a cat lomi tiva bangin dingfelnak cu luang seh,” a ti. Kan khua kan ram, kan Kawhhran le kan nunnak ciar ah hi thutak hi kan nunpi, kan thihpi a tulmi an si. Himi a leen lonak khua le ram, Kawhhran le innsang cu a buai ringring ko ding. A leennak hmun ah cun daihnak le remnak a um ding.
(2) I Korin 16:13-14 sungah, “Ralring uh, nan zumnak ah hngetkhoh uh. Nan ral tha uhla cak zetin ding uh. Nan tuah mi hmuahhmuah duhdawtnak thawn tuah uh,” tiah Paul in a ti. Dingthluk lairelnak le dingfelnak lakah kan nung asile kan nunnak hi a ro, a caar thei; duhdawtnak in hniingtein a tuah ding. A hninghnotertu cu duhdawtnak a si.
(3) Rom 7:24 sungah, “Oh, mi zonzai, mi lungthei ka va si so! Zoso hi bangtuk thitheimi taksapum ihsi hin i rundam thei ding? Kan Bawipa Jesuh Khrih thawng in Pathian hnenah thangthatnak um ko seh,” tiah Paul in a ti. Leilung tlun ah hin sualnak ruangah hrum-ainak a tam; asinain Khrih thawngin, “Thihnak ka neh zo, Haleluijah” ti ih au a theih.
(4) Zeim 2:13 sungah, “Zaangfahnak a nei dah lomi tlunah zaangfahnak um loin thuthennak a thleng ding; sikhalsehla thuthennak cu zaangfahnak in a neh,” tiah Zeim in a ti. Sualnak man cu thuthennak a si; sikhalsehla cuih thuthennak neih theitu cu Pathian ih zaangfah lainatnak a si. Cucu kan thuthangtha a si.
Ziangtinso kan nun ding? ti tikah hi a tlun ih thil pali thawn nun ding a si: Kan khua le kan ram, kan Kawhhran le kan innsang le kan nunnak ciarah dingthluk lairelnak leeng seh; ziangtinkim kan tuahnak ah duhdawtnak thawn tuah usih; Pathian hnenah thangthatnak le lungawinak pe ringring usih; cule thuthennak tong dingmi kan si nain zaangfahnak in a neh zo, timi hi kan nunnak muru sungah nungseh. Cutin Khristian nun tlamtling a si ding.
(Question: How should we then live?
Answer: Live with a positive note! The Bible tells us so!)
==================November 12, 2004, Guam========================
Revised: February 11, 2005, Guam
