Chin Kum Thar Puai

by San No Thuan

Thuhmaihruai

Chin Kum Thar Puai hi Laimi phun le hnam cio in mah le kawh daan cio kan nei. A hrek in Fanger (Zahau, sim, laizo … ), Tho (Thantlaang, Hakha, Khualsim lam …), Dawng Pui (Lumbang Zanniat lam …), Khuado (Tedim …) tvp pawl in a phunphun in kan ko.

Tulai ih kan buai bik theunak cu zo miphun ih kawh daan in puai kan tuah ding tiah kan buai. Kan pupa pawl ih an tuah duhsannak kha thupi bikah re lo in a puai hminah kan buai theu. Hi kan buainak hi kan pupa pawl ih an Lai Kum Thar Puai, Faanger Puai, an tuah duh sannak ngaingai kan theih asile ziang ti in puai hmin kan ko ding tihi kan lung in fiang ter ding ti ruahsannak ka nei. Hi catial sungah faanger timi cu ziang a si? Ziangruangah kan pupa pawl in an rak tuah? Khui tik ah an rak tuah in ziang tin? Tui’ san ah teh ziangah kan pehzom a tul? Chin kum thar puai kan ti le teh a sual maw? timi pawl hi hi catial sungah ruat tlang ding ah ka nganmi a si.

1. “Faanger” timi cu ziang a si?

“Faanger” timi cu “Faang” le “Er” timi tongfang pahnih kom aw mi a si ih kan pilepu pawl in “laifang” a tlor mikhi sang ah an tuah ih cu cu faanger tiah an ti. Mi hrek khat cun laifang silo in faangcang tlor khal in an tuah. Asinan laifang tlor hi an hmang tam bik. An tuah daan phun hnih in a um. Pakhat cu killi nei in an fun ih cucu sangpi an ti. A dang pakhat cu a pum sawl te in an tuah ih zawlrit tiah an ti.

2. Faanger Puai cu khuitikah an tuah?

Faanger Puai cu lo rawl an lak theh hnu September thlalai hnu ih thlathul (fullmoon) hmaisa bik ah an tuah. Curuangah September thlalai in October thlalai tiang khi kan pupa pawl in faanger thla tiah an ko. Lorawl lak ti tikah thal rawl si lo in fur ih ciinmi laifaang, faangcang le vainim lak thehnu ah an tuahmi a si. Cui rawllak khawm cu kan pupa tong cun rawllu pet (harvest) tiah an ti.

3. Ziangruangah faanger puai an tuah?

Kan pupa pawl in faanger puai an tuah duh sannak thu paruk in tarlang ka duh.

3.1. Kum caang relnak

Faanger puai hi kan pupa pawl ih an kum caang relnak a si. Kum caang rel timi cu kum khat a kim ti ih kum an siarnak a si. Cu ruangah kan pupa pawl cun an fa-te khi faanger puai hlaan ih ni ziat, thlaziat suak khal asile faanger puai an thlen cun an fa-te ih kum khi kum khat a kim tiah an siar cih mei.

3.2. Lungawi thusimnak

Faanger puai hi kan pupa pawl in an biakmi khuazing Pathian hnen ah lungawi thu an simnak caan a si. Kan lai thuhla tha zet in in zingzoi saktu Rev. Thang Tin Sum in Keimah Khawte Fa (1999) timi a cauk sungah faanger ih “a ni hmaisa bik ah pacang pawl in mual rawn ah vok an that ih mual tlang sun tiah an ti (p. 85),” tiah a ngan. Cu theh in thla an cam ih khawzing Pathian hnenah kum pi kum khat sung lam a hruainak le an lo rawl a thlawsuahnak parah lungawi thu an sim.

3.3. Thluasuah dilnak

Faanger puai an tuah tikah a ra lai dingmi kum hrang khal ih an thlacamnak a si. Kan pipu pawl in cui kum ih naute suakmi hmuah kha khua bawi inn ah an feh pi ih khua bawipa in thlacamnak a rak neih sak. Cucu nau lam coih tiah an ti. A tlun ih ka ngan zo bang in kan pupa pawl in mual tang ih thla an cam tikah kum hlun par ih lungawi thu an sim lawng silo in kum thar khal ah Khuazing Pathian ih lamhruainak le thuasuah dil in thla an cam.

3.4. Khuasia pawl an dawinak

Faanger a kim cun kan pupa pawl in kum hlun a cem zo ih kum thar a thok zo an ti ih khuasia khuavang pawl an dawi. Ziangti’n an dawi ti le Rev. Thang Tin Sum cun hi ti in a ngan. Faanger puai ih a ni hnihnak cu Nipi ni an ti ih mithi thlarau pawl khal an hung leeng ve ti in an ruat ih an hrangah laizuu tla an rak ret sak. Cun pacang pawl in mithi hla an rak sak. Zaan ah Lente Belrua (hlamphei) sungah faar an vang. Cun an kut in far an vaang ih inn sung, inn leeng le inn tang pawl ah khuasia pawl an um ding tiih an ruahnak pohpoh kha an nawk ciamco ih “Tlangrai, rirai e, suak uh law, kum thar ah nan um thei nawn lo” ti in an au ih mithal tla an kap ih an dawi (TTS, 85).

3.5. Rawl thar tawmawknak

Faanger puai cu milian le farah thleidannak um lo in rawl thar an tawmawknak a si. Kan pupa pawl in puai a phunphun an tuah tikah a tam sawn ah cun milian le mifarah thleidaan awknak a rak tam zet. Mifarah pawl le khuangcawi thei lo pawl tla cu zuu an in hman ah inn sungah tonak an ngah lo ih inn leeng ah zuu an rak zawh. Asinan faanger puai ah cun milian ee, mifarah ee, khuangcawi thei ee thei lo ee ti um lo in an zate in bangraan theh in rawl an tawm aw ih zuu thaw thaw khal an in tlang. Cumi in an thinlung hmun khat ah a tawn hngai ih dudawtnak le pum khat sinak a suah ter sin.

3.6. Leen khawmawknak

Faanger puai ih a nom hleicetnak cu suunah sang heh tiah an deng ih zaan a kim cun tlangval hmuahhmuah cu fala umnak inn ah zaan vaar leen khawm awknak an nei. Cucu kan pupa pawl in cawitawm kai tiah an ti. Cui cawitawm kai cu inn khat lawng ah si cuang lo in fala umnak inn tinah a burbur in zaan vaar te in nomnak a phunphun an tuah. Khuang le tip mawng an tum in hla thatha an seh aw. Cumi in nelawknak, duhdawtawknak le tanrualnak an kar lak ah a suah ter sinsin.

4. Kan pupa pawl ih faanger tuah daan in ziang kan zir thei?

Kan pupa pawl ih faanger tuah daan in kan zir theimi pawl cu:

4.1. Khuazing Pathian tel lo in puai an tuah lo.

A tlun lam ih ka tar lang zo bang in Khuazing an Pathian hnen ah lungawi thu an sim ih a ra lai dingmi caan hrang khal thlawsuah an dil a si. Tui san ih faang er puai kan tuah tikah Pathian biaknak tel lo in nomnak lawnglawng ruat in kan tuah pang asiahcun kan pupa pawl ih faanger puai tuah duhsannak kan thelh ding a si.

4.2. Nelawknak le tanrualnak ah an hmang.

Kan pupa pawl in faanger an tuah tikah pakhat le khat nelawknak le thutha ruahawnak an nei ih tanrualnak ah an hmang. Cu bang in tui san khal ah faanger puai kan tuah tik ah phun le hnam, milian le mifarah thleidanawknak um lo in Laimi kan sinak ah le Pathian ih fale cio kan sinak ah pumkhat kan si theinak thu le hla lawng ruat in tangdorte le thinsaute in puai kan tuah ding a thupi ngaingai. Faanger puai ih kan tuahmi poh hi pakhat le khat nelawknak, le tanrualnak lam lawng kan tumtah ding a thupi ngaingai.

4.3. Lai nunphung kilkhawi daan in zirh

Kan pupa pawl cu ca an thiam lo nan an nunphung hlo lo ding ah a kilkhawi daan an thiam zet. An kilkhawidaan cu zaan an lennak fala inn ah an mah rori in lai hla mawimawi an sak ih lam mawimawi an lam tikah mino deuh pawl in an cawng cihmei ih cu ti in an nunphun a kilkhawi vingvo. Cuvek thiamthiam in tuisan ah faanger kan tuah tikah kan laihla mawi pawl, kan lam pawl le kan laithil phunphun hi kan langh ter sinsin a tul. Cu ti in nunphung neimi miphun picang kan sinak cu sankhat hnu sankhat a hmun vingvo ding a si.

5. Ziang tiin Puai hmin kan ko ding?

Mah leh hnam cio ih puai kan tuah ding ahcun mah le kawh daan cio ih hman a tha ko. Asinan, mi phun tam deuh huap ih puai kan tuah ding a si ahcun mah le kawh daan cio hmin hi thupit ter lo in pum khat in si ter tu hmin kan hril sawn a tul. A tlun lam ih ka ngan bang in faanger puai cu laimi kan pupa pawl ih an kum caang relnak a si ka ti zo bang in kan zate hrangah “Chin Kum Thar Puai” tiah kan ti a si ahcun kan pupa pawl ih tuah duh sannak khal a huap ih laimi a tam sawn hrang khal ah a huap biktu hmin a si ko ding tihi ka run tarlang duh bet.

Thunetnak

Faanger puai hi Laimi kan sinak langhtertu nunphung thazetmi a si. Kan pupa pawl ih kum caang relnak a si ih rawl thar an lomnak le kum thar an hmuahnak puai a si tiah a tawi zawng cun kan ti thei. Cuti ih faanger puai an tuah tikah Khuazing Pathian hnen ah kum hlun sungih a thluasuah zomi par ah lungawi thu an sim ih kum thar hrang khal ah thluasuah an dil. Cui tlun ah faanger puai an tuahnak thawng in khuapi vaangpi ti in duhdawtawknak le tanrualnak a suah ter sinsin.

Kan tong le hih kan pupa nunphung thazetmi hi tha te in kan kil lo ih kan thih ter ah cun a rei hlan ah nunphung (culture) nei lomi phun hlo kan si ding. Curuangah, kan nunphung tha zetmi pawl hlo lo ding ah kan Chin Kum Thar puai ah hin kan Lai hla, kan Lai lam le kan nunphung pawl a cang thei tawk ih langh ter kan zuam bet ding a thupi ngaingai. Cuti in kan nunphung tha te ih kan kil khawi theinak dingah le pumkhat te ih kan tanrual sinsin theinak dingah Chin Kum Thar puai hi tuah zuam sin uh si.