Sumpai tenren daan

Than Duai Lo

Nov.10,2012

Sumpai tenren daan thabik cu malte ih hman a si. Asinan, cuti menih malte kan hman ahcun kan tulhaimi kan phuhru aw thei ding fawn lo ruangah ziangti kan tuah len kan tulmi phuhru dingah kan sumpai hmuhmi haidaih ih kan hman thei ding ti kan ruah tlang khawm a tul a si.

Acozah cun sumpai hmannak ding a ruahman hmaisa ih cui hnuah sumpai ngahnak ding a tawlrel theu. Cun, company le sum tuahnak khal cuvek deuh thotho cu a si. Sumlu ziangzat kan hman len ziangzat a hleep(miat) thei ding ti tuak a si theu.

Asinan, bulpak le innsang sumpai hman daan cu cuvek a si lo, sum lut kan ngahmi ihsin kan tulmi phuhru dingin hman thiam a tul ve thung a si. Ahleicein, USA ih Laimi hnatuan tamsawn cu kan sum lut hi fix (rikhiah) nei a si ruangah sumpai hman daan ding ruahmannak tha kan neih a tul cuang. Sumpai hmannak ding ruahmannak tha kan neih lolen thinpit vansanglam ih um olte. Ziangzat kan la lut ih ziangzat ka hmang zo ti thei cuca lo kan si ahcun kan hmabak cu leiba neih a si thlang. Ziangah tilen, tangka hman cu a nuam tukih zum hnakin hmannak a tam deuh ringring ruangah si. Curuangah, mi hrekin tangka cu a lakluh hnakin hman thiam a har sawn an rak ti theu tho. Sumpai tenrente ih kan hman thiam theinak dingah kan ruah khawm dingih ka duhmi pawl cu hiang hi an si.

1. Mai dinhmun theihfiang: USA ih mi an tahnak bik pakhat cu tangka ziangzat a lalut thei ti hi a si. Ziangvek ih ca thiam le fim khal a silen nazi pakhat ah $10 hrawng lawng a hlawh ahcun ‘law income’ tiih kawhmi lakah a tel thotho. High school theh suak thei fangfang, asinan, sumtuah thiam zet, nazi pakhatah dollar tampi ngah a si cun  ‘middle class’ lole ‘high class’ ah ret a si ding. Kan income a mal ahcun kan hman mal deuh khal a tul tinak a si. Mi hrek khat cu mai dinhmun ruat hrawt loin thil neih kan tum ih kan sumlut in a tlin leh si lo, a netnak ah mah bul bill nei bangin, ‘ka bill, ka bill’ tin thinhar in kan um leh theu.

2. Mai sumlut theihfel: Mai dinhmun theihnak dingah mai sumlut fel teih theih a tul. A thla siarin bill kan pek ruangah thlakhat ziangzat kan ngah ti kan theih a tul. Cu lawngah, a hmannak ding kan ruahman thei ding. A pawimawh zet pakhat cu: kan sumlut kan tuak tikah OT hi kan tuak tel ding a si hrimhrim lo, kan basic pay, tax hnuk zo hnu ihsin tuak ding a si. Cu lo ahcun OT kan neih lo tikah kan buai ding.

3. Mai dinhmun ih lungawi thiam: Mai dinhmun kan theih fel hnu khalah thil pawimawh zet pakhat cu mai dinhmun tawk teih lungawi thiam hi a si. Tuih kan buainak bik cu kanmai phu tawkah kan lungsi thei loih mai dinhmun thawn milaw loin thil neih kan tum ve ruangah a si. Kawlram ahcun bike lole car lei ding cun a leinak ding tangka neih cia a tul ih, tangka kan neih si lo cun neih tinah kan tin nawn lo ih; ngaih tha zetin kan um thei mai. Hi tawk cu cuvek a si lo tikah talbuai  phah tampi an um asi. Hi tawk tak hin a si zumtu pawl cu Bible ih in zirh vekih kan nun thiam a tul. Pathian in mi neih daw hlah a ti ih, a nei theitu hrangah mi neih dawt ding a um lo. A nei thei lotu kha si in ti. Mai dinhmun thei thiam ih mai phutawk ih lungawi thiam le nun thiam hi mi neih daw lo le Pathian thlawsuah siar thiamtu an si theu.

4. Duhzawng hnakin tulhaimi: Kan tenren awk theinak dingih bulhram pakhat leh cu: duh zawng hnekin tulhaimi theihthiam hi a si. Milai daan ah a thawthaw, a tha le mawi le mankhung cu duh thluh daan a si. Cuihleiah, luxury(nuamtawl) thil khal duh lo an um lo ding. Asinan, mai duhzawng si lo ih tulhaimi ngaihtuah thiam hi pitlin hna asi. Mi hrek cu thin nomnak ah mai duhzawng lei ding a si an ti. Kan tlinmi thil a si ahcun a pawituk lo men thei, asinan kan phu lo, mai dinhmun thawn mil aw lopi kan tawlrel asi ahcun thin nomnak hnakin thin pitnak in ne a khawr leh cingcing ding.

5. Tangka hmannak statement zohsal: Monthly bank statement zohsal hi a tha ngaingai. Hihi ram cangkang um a nomnak khal a si. Kawlram ahcun tangka hi cash ih hman a si ruangah mai tangka hmannak hminsin thluh cu mifel tuk hrang lo ahcun a har ngaingai(Kawlram ih tanka hmannak cazin hminsin thlepthli ka theih mi cu Tahan ih Pu Hmun Nei Kheng le Salai Patuan an si). Hi tawk ahcun mai fel ruangah si loin bank card le check kan hmannak pohpoh bank statement ah a lang thluh.

Zo khal zum hnakih tam tangka hman cio a si. Cutikah, khuimi ah  a luar bik ti kan zoh dingih sup awk thei tawk sup tum ding a si. Cuihleiah, tangka hmannak rikhiah neih a tul. Bill le gas man ti vek cu rikhiah a theih lo nan shopping, kuak le zu le eiin hrang cu rikhiah neih tengteng a tha. Tnk… Shopping kan feh tam deuh asilen, thla khatah vei khat lawng ka feh thlang ding tin tiamkamnak tuah sehla. Cun, hi ram ahcun cephnep le restaurant ih ei uar tuk ti lo ahcun eiin ah cu tluk kan cem tam dah lo. Thil dangdang: shopping, kuak le zu le motor man tivek ah kan khawhral aw bik theu. Curuangah, ziangmi bikah ka sup awk a tul ti kan zohhliah awk a tul a si.

6. Bazar tikah lei ding cazin tuah: Hihi a tangkai ngaingai. Bazar kai zik tinten ziangha lei tul ti hminsin ih kan hminsinmi vial lawng lei tum ding a si. Cu lole, bazaar thlen tikah duh zawng hlirte an rak si ih tongpaw lei pang a ol. Cuihleiah, tulmi lei ngah thluh hnai si loin khasuan, aihre tivek kan neih laimi tla lei pang a ol. Cun, mai ei duh lo mi lole thuamhnaw khal a silen mai hruk duh ngut lo ding mi lei pang a ol ngaingai; cuti a si lonak dingah lei dingmi cazin tuah cia a tul  a si.

7. Innsang ih tenren theitu in bazaar kai ding: Hrek khat cu sumpai lamah kut sup aw thei riai lo mi an um. Cu pawl hrangah a mal thei bikih dawr feh lole shopping feh a tha. Cun, innsang lole nupa lak ah tenren thei deuhtu in bazaar kai theu sehla a zia um ngaingai. Kanni nupa tla hi ka ren aw thei ve zet nan kei hnakin ka nupi a ren aw thei sawn ih amah a bazaar theu tikah sumpai kan save ngaingai. Cun, nunau a sinan a tlun ih kan rel zo mi pawl khal ani cun a takin a apply thei sawn ih cucu ka hrangah a sunlawi hleicenak khal a si.

8. Sumpai hmannak ih fimkhur tulmi:

(a) Credit Card hman: Credit card hi kan ramah kan hmang ve dah lo nan hitawk ahcun a hmang lo an mal zet ding. Credit card umzia cu tangka cawinak a si bik. Sumpai ih mualphonak nei lo,hlawh nei le social scurity credit score nei tha pawl cu company pawlin tangka tampipi an cawih theu. Cui kan tangka cawimi ihsin kan hmanmi pohpoh kha rulh thluhsal ding a si ih kan rulh thluh thei lo mi hmuah kha pungthang a nei theu a si. Cui a pungthang cu car le inn leinak loan interest hnakin nangai a tam theu ruangah mi tampi an talbuai phah. Mirang pawl credit card hman ruangih talbuai rel cawk lo an um. Credit card cu hman ding a si ko, asinan, a zaten hmang lo sehla a tha. Kanni nupa tla credit line $2000 veve kan ngah nan mi pakhat ta hi thla khatah $200 tlun kan hmang dah lo. Ziangah tile, a hrulhsal tikah a hlawm ih hrulh a tul theu ruangah a hnang a na kan tiih cunah a si. SS credit build up-nak ah le pawipeng kilvennak hrangah malteten hmang sehla a tawk fangin ka thei.

(b) Kawlram ih tangka kuat: Hi thu hi ngunngaih zetih kan ruah khawm ka duh. Mizoram le Malaysia ah hlawh aw dingin kan feh ih kan tuansuahmi hmuahhmuah kan khawl ih kan ram ah kan kuat lole kan tlunpi vek kha kan si nawn lo, hi tawk cu kan dam sung umnak ding le lu phumnak ding a si ruangah khuarei hrang kan ruat a tul. Kan dam sung hrang lawng hman si lo, kan te le fa pawl hrang tiang khua kan ruat a tul. Curuangah, kan tuansuah mi tete kawlram ih kan sungte kan kuat thluh cingcing asile khuarei ah kan buai leh ding.

Mi hrek cu nu le pa hnatuan thei nawn lo, rak zohtu ding dang um cuang lo le dam lo tivek an cawm ih, cu pawl cun thaten an nu le pa an vun zoh ding cu an tuanvo hrimhrim asi. Cun, kan suahpi unau dam lo mangbang an ton caan khalah kan vun bom khal kan tuah ding hrimhrim a si.

Asinan, hnatuan an hlawhtlin lo le sumpai daih awk lo ruangih tangka in dil tinten kan kuat a si cun kan kuat thei lo tiktikah vuihram awknak a cang mai ding. Tuluk thufim in, ‘Na fa kha nga pe loin sur pe aw, nga na pek len a ei theh tikah na peksal a tul ding; sur na pek ahcun amahten nga a kai dingih na peksal a tul nawn lo ding’ a ti. Cu bangin, tangka kan kuat ding khal asilen thinlung nei zetin kuat sehla, hman cawpcawp teih kuat loin; a hlawm deuh, an rak tunnun awk theinak ding ngaihtuah thei sehla a tha. Tnk… thla tinte $100 kuat theitu cun, “caw-hal/ rang/sepi/vokpi kan run lo leih tum dingih kan tangka khawl sung tan rak la ve uh’ tin cah sehla, thla 7/8 hnu, tax return ngah zawngah si maw $800 hrawng hei kuat sehla a langcu deuh ding ih; kan hmailam khua kan ruat a tulve tikah, kuat thei  loh caan a um leh dingih kan kuat thei nawn lo khalah in vuihram deem deuh ding ka zum.

Thurel khawm ding:

1.     Sumpai tenren teih hman a har kan tinak bik rel khawm seh la.

Ref: November 10,2012 ni, FBCI Mino training ih zirkhawmmi a si.