Nan tong-aw maw, nan tawng-aw so?

Rev. Stephen Hre Kio

Thuhramthok: Tuhrawng cu Falam casiartu lakah buainak maltete a um phahphah ih khatlam ah cun kan calai kan duh tinak a langter. Khatlam ah cun mi tam nawn an thinlung a buai: Kan calai kan ngan daan ruangah! Thu tla in sut zeekzeek.  "Aw" thawn an ngannak cabu hi kan siar lo ah a ṭha lo maw?  "Aw" tiin siar ciar hai sehla ti an duhnak thinlung hi a kyan  deuhdeuh a si, a titu an tam vivo.  Kan dung zarh (December 15-19, 2005) ah Tahan, Toungphila khua ah Falam Baptist Pawlkom Pastors' Conference kan nei ih Pastor 118 an kai thei.  Ṭhatein kan zirh-aw thei ih Pathian kan thangṭhat ngaingai. Cutawk khalah kan calai thu in sut thotho. 

“Falam Baibal thuhla na ngan tikah soiseltu an um ringring. Voikhat hman a luat dah lo. Ziangahso na let ve hai lo,” i titu an tam. Ka sim haimi cu: "Falam Baibal thuhla ih soiselnak a ummi cu voikhat ka siar dah ih an ṭongkam a siat (a kyan) deuh ruangah ka let duh hai nawn lo. Baibal thuhla rel tikah cutluk ṭong “kyan” a ṭuul lo. Pathian hrangah hnaṭuan ding tampi ka nei ih cumi ṭuan ka duh sawn. Soiselnak tuah a duhtu an um ahcun tuah rero ko haiseh. Ca an nganmi a ṭhatnak malte hman rel lo ih a ṭhat lonak lawng rel hi soisel kan timi cu a si. Kei cu cubangtuk cun ka tuah lo ding," ka ti hai. "Tubaite ih a suakmi cabu hringte tla cu a hmel a siazet," in ti. "Cabu hringte cu ka siar ve lo sokhaw. Siar khal a ṭuul in ka ruat lo," ka ti hai.

Baibal lehmi soiselnak a ton hi Falam Baibal lawng a si lo; Khristian thuanthu ah Baibal an lehmi an relsiat ringring ko. A sia zawng ih rel hi kan ṭuanvo a si, tiih a ruattu an um. An relsiat lawng si loin Amerika ih um mi pawl tla cun, Ultra Fundamentalist pawl cun, meisa tla in Baibal an rak ur dah  sokhaw!  Curuangah mang bang ding a si lo; thinheng ding khal a si lo. An lungput daan a si tiin theihthiam ding an si ko. Falam Baibal hi Pathian in thluasuah a pekmi Baibal a si, tiah ka zum ih ka lung a kim ko. Lungawitein rak siar rero ko uh. Kan remmi Baibal khal tuanah a suak ding. Nam dingah Baibal Society in an ap zo.  

A. Ziangruangah a buai?  A buainak hi “o” le “aw” thu ah a si bik. Himi “o” le “aw” hi

Hakha khal in an hmang ve. Asinain annih an buai lo. Hlan lai ihsin Mirang le siangbawite ih tuahmi le zirhmi thlun in an nung ih an buai lo. Tiddim khal an buainak a um lo. Zotung le Matu khal an buai lo. Falam lawng hi kan buai hnuaihni. Cutiih a buainak hi kum reipi a si lo. Kum ruk sarihte sung lawng a si.  Ziangahso kan milai sungah tubaite in buainak a thok? Keimah hmuh daan ahcun tubaite in “o” le “aw” hi kan hman keel vek si loin thleng duhnak a um ruangah a si. Ziangah cutiin thleng duhnak a thok? ti tikah a thuailam ah ka hmuh ve daan ka rel ding.

Kum 1963, April thla thok in Pathian hnaṭuan Falam ih ka thok tikah, ka theihmi vial ahcun, Presbyterian Kawhhran siseh, Methodist Kawhhran siseh, Independent Church of Burma (ICB) Kawhhran siseh, Falam khawsung tla ahcun Lushei ṭong lawnglawng an hmang. Falam mi an si khalle cuticun thil um daan a rak si. Falam khua lawngah si loin Tahan lam khalah cuti hlir in an hmang. Lushei ṭong in Baibal an siar, Lushei ṭong in Hla an sak ih Lushei ṭong in thla an cam. A tam sawn cu an innsang khalah Lushei ṭong an hmang. Lushei ṭong cu uar tuk a si ih, “Lushei ṭong lo cun nan thlacam khal Pathian in a thei lo ding” titu tla an rak um hngehnge. Kum 1968 ah Lushei “tapung” in Falam khua an siim ih an laak tikah Falam khawsungmi tampi kan zon a zai. Acozah in Lushei ṭong a hmangtu pawl parah zumlonak tam sinsin a rak um. Harsatnak tampi an rak tong.

Asinain kum 35 hnuah cumicu a thleng aw vivo. Atu-ah cun Lushei ṭong hmang nawn loin Lai ṭong, ka theih mi vial ahcun (Falam ṭong) an hmang thlang. Lai ṭong in Baibal an siar (Falam Baibal hi saltaannak ihsin in luattertu a si, a titu khal an um), Lai ṭongin Hla an sak ih thla an cam. Kan Lai ṭong ih thla kan cam tik khalah Pathian in in theihsak a si, tihi zozo khal ih ti theihmi a si thlang. Hitiih thil a thleng awk hi thil ṭhazet a si. Lungawiza ngaingai a si. Cutiih a thleng awk rero lai khalah hmun tampi ah cun “leengkhawm” ah le mithi topi tikah Lushei hla thotho an hmannak tampi a um lai. Asinain khawm tikah Falam Baibal an siar ih  Falam Hla an sak thlang. A ṭha mi a ra thleng.

Asinain Lushei cangan daan kha an thlah thei lonak a um. A bik in  “aw” an thlah thei lo. An thlah thei lo lawng si loin Lai cangan daan sungah luhpi an tum. An luhpi tum lawng si loin  kan Lai cangan daan, kum 80 lenglo kan rak hman ṭheu mi, kha thleng an tum. Cumi a si kan misenpi ih an pom thei lomi cu!  An buai hnuaihnipi mi khal cumi a si! Thleng tumnak hi thil dik sisehla, Lushei cangan daan hi a dik va sisehla, thu khat. Lai ca ngan daan hi a dik ve ko a si ih a dik hlei cuang lomi Lushei cangan daan in thleng tum tikah a ṭuul lo thil ah ka ruat. Buaipi tlak a si lo, ka ti. Hakha lam, Thantlang lam, Tiddim lam le, Zotung le Matu lam tla ah an buai lo vekin kannih Falam cangan daan tla ah buai ṭuul a si lo. Kan ngan ṭheu daan in ngan ding a si ko. (“O” le “aw” thawn pehpar in a thar in cangan daan tummi a dik lonak cu a thuailam ah ka ngan ding.)

Hitiin Lushei cangan daan thuhla ka ngan tikah keimah ih ruahnak lawng a si lo. Kanmah lakah kan Kawhhran le kan miphun lakih hotu pawl ih, kum tampi sung, in sim ringring mi cu: “O” kan hman ṭheunak hmun ah “aw” in thlen thluh tumnak hi Lushei cangan daan thlun sehla ti duhnak in a rami a si, an ti ringring. Kei cu Lushei ṭong ka thiam lo, a zir khal ka zir dah lo; a ngan khal ka ngan dah lo. Asinain a tlunih thuhla a rak um ciami le a theitu le a thiamtu ka rualpi le hotu pawlih in simmi hi ka ruah tikah zumtlak a si; a dik tiin ka hmu. Ka hmuhmi le in simmi hi a dik a si ahcun thusuh ding cu: Ziangahso kan Lai ca ngan daan cu Lushei ca ngan daan in kan thleng duh? tihi a si. Thudik a si ahcun zir ṭha le thlun ṭha a si. A dik fawn cuang lo a si ahcun thleng ding a si lo. A tum khal tum ding a si lo.

B. “O” le “aw” thu ah: “O” le “aw” thu ahhin a thuailam vekin ruah ding a si. Laimi in “o” hi phun hnih in kan hmang. (1) “O” hi “h” in a thlun tikah “au” asilole “ou” aw a cuang. “Zoh”, “doh”, “foh”, “loh”, “poh” le “toh” ti pawl hi an si. Lai casiar ih kan zir ṭheumi an si ko. Khuahlan tla ah kan zir; tuihsan khalah tlawngah le ṭhal tlawngah an zir. Ziangah “au” asilole “ou” aw a cuan tile cafang “o” hi a dang cafang “h” in a thlun tik lawngah a si; ziangah tile “h” cafang hi aw-pit (dangpit) tu a si ih Mirang ṭong in “glottal stop” an ti. “O” hi “h” ih a thlun tik poh ah “au” asilole “ou” aw a suak ringring ding. (Himi hi Linguistics zirnak ahcun phonemic rules an ti ih cuih rules cu a thlun ruangah a si, ti tla in kan ti ṭheu.)  Hitiin Laimi ih kan hman daan phun khat a si.

       (2) A dang phun khat cu “o” hi “h” ih a thlun lo poh ahcun “aw” ih awtawi in a suak ih cuticun kan hmang. Atican cu  “o” hi awsau in a suak dah lo, tinak a si. Awsau in a um pang khalle a malte ngaingai a si ding. (It will be an exception, not the rule.) Thuṭhimnak ah: “bok”, “cok”, “dok”, “fok”, “hok”, “kok”, “lok”, “mok”, “nok”, “pok”, “rok”, “sok”, “tok”, “ṭok”, “vok”, “zok”, tiah Lai casiar ih kan zir ṭheumi kha a si ko. Himi “o” hi awtawi hlir an sir. Awsau in kan saal dah lo. Siar ding khal a si lo. A dang khal awtawi in kan siar ringring ko. Thuṭhimnak ah: bom, com, dom, fom, hom, kom, lom, mom, nom, pom, rom, som, tom, ṭom, vom, zom, kan timi, phun khat kan zir ihsin kan rak zir ringringmi an si. Bot, cot, dot, fot, hot, kot, loh, mot, not, pot, rot, sot, tot, ṭot, vot, zoh, timi pawl le a dang tampi an si. A zatein awtawi “o” hlir in kan siar.

“O” hi awsau “aw” in kan ngan ih kan saal asile a tican a dang ṭheh ding. “Bok” kha “bawk” ah a cang ding; “cok” kha “cawk” ah a cang ding; “dok” kha “dawk” ah a cang ding; “kok” kha “kawk” ah a cang ding; “tok” kha “tawk” ah a cang ding ih “vok” kha “vawk” ah a cang ding. Cutiin a tican a dangpi ah a cang ṭheh ding. Himi ih a tican cu: Kan ngan daan in a tican a dangter tinak a si. (If you write “aw” in place of “o”, the meaning will be changed.)  Curuangah, “Nan tong-aw maw?” timi kha, “Nan tawng-aw maw?” (nan sual-aw maw?) tiih na ngan a si ahcun a tican a dang ding; “Nan tong-aw maw?” ti kan duh asile “o” awtawi in ngan ding a si ih, “Nan tawng-aw maw?” tiih nan sim duh asile “aw” awsau in ngan ding a si. Cokrawi ding a si lo. “Cok” ngan daan cu a dangte; “rawi” ngan daan cu a dangte si ding a si. “Cawkrawi” ding a si lo; “cawkroi” ti khal in ngan ding a si lo. Hmun le hma an nei fingfing. Hmunhma an neihnak fingfing ah kan hmang thiam asile Lai ṭong ngan daan kan thiam, tinak a si.

C.  “O” le “aw” hi Leilungpi in an hmang: “O” hi Laimi in awtawi ih kan hman tikah kanmah lawng kan si lo. Leilungpi ah an hmang. Linguistic Professors ka sutmi hmuahhmuah in a dik an timi a si. Khuahlan laiih Grik pawl khal “o” hi awtawi in an hmang. Kum reipi le san reipi calai a neitu Spain pawl khal in cutiin an hmang. Tuihsan German le Mirang pawl khal in cutiin an hmang. Curuang “o” hi awtawi in hman hi Leilung pumpi ih hmanpi mi a si. Mirang ih an hman daan malte vun langter sehla:

(1)  Aungbali khi Mirang in “lot” an ti; awtawi in an hmang. Kanmah Laimi vek in

an hmang. Ihkhun khi “cot” an ti; kanmah Laimi hman daan in awtawi in an hmang ve. Deh khatte khi “dot” an ti; Laimi khal in dikzet in kan siar thei ko ding. Kan hman daan a bangaw. A dai lomi, a sami khi “hot” an ti. Laimi khal in kan siar thei. Innhmun tla khi “lot” an ti. Laimi ih kan ti daan vek a si ko. Mi tampi ih nan theihmi “Hot Pot” tla cu Mirang ṭong a si nain Lai mi in diktein kan siar thei ko. Kan ngan daan thawn a bang-aw ih, kan siar daan thawn tla a bangaw. Hi bangtuk hi a dang khal tampi a um ih kan rel cawk lo ding. “O” hi awtawi in Leilung tlunah an hmang ti ka sim duhnak lawng a si.

(2)  Mihrek in, “Laimi in ‘o’ cu awtawi ah kan hmang thei lo lawlaw,” an ti ṭheumi

cu rintlak a si lo. Ziangahso kan hman thei lo ding? Leilung tlun miphun tampi in an hmang ih an hmang thei a sisi! Laimi tla in kum 80 lenglo kan hmang zo ih kan hmang thei ko a sisi! Ziangahso tubaite lawngin kan hmang thei lo lawlaw, an ti ciamco?  “O” hi leilung pumpi in awtawi ah an hmang thei nain Laimi cun kan hmang thei lo lawlaw, an ti tikah, an thei nain an hmang duh lo hrim ruangah a si; culole tumtahmi (agenda) dang an neih ruangah a si thei, tiah ka ruat. “O” cu awtawi in Laimi cun kan hmang thei lo, timi hi a dik lo lawlaw.

(3)  “Aw” hi Mirang in awsau ah an hmang. Cumi cu Laimi khal in kan hmang ve

ko. Mirang in “awesome” an ti tikah mangbangza, asilole a maksak tinak a si. “Awe-some” ih “aw” cu awsau a si; Mirang in an hmang zet. “Lawn” tiah an ti ih hmuan sung hrampi hring, tican a si. Awsau “aw” an hmang. Sakhi faate khi “fawn” an ti. Ausau “aw” an hmang. Kanmah Laimi vek an si. “Dawn” an ti ih Laimi ngan daan vek a si ko; Zingkhawvang tinak a si. “Spawn” tiah tla an ti. Tivate ah nga an tiit tikah spawn  an ti ṭheu. A dang tampi a um nain kan ti cawk lo ding. “Aw” hi awsau in an hmang, ti sim duhnak lawng a si.

(4)  Mihrek in, “Aw” hi awtawi khal in siar a theih, awsau khal in siar a theih, an ti

ṭheumi cu a si thei lo lawlaw. “Aw” cu awtawi asile si lawlaw seh; awsau asile si lawlaw seh. Laikiing (chameleon) bangin a pawl duh tikah pawl, a hrin duh tikah hring, ticun Linguistics  (The Science of Language) ah a si thei lo. Thuṭhimnak ah: “aa” cu a sau in kan siar. Linguistic rules in zoh tikah a cang theimi a si. Asinain “aa” cu kan duh tikah tawi, kan duh tikah sau ticun siar dingah a cang thei lo. Zaang cu kan duh tikah zaang, kan duh tikah zang (zahmawh) in siar a theih lo. A tican tla a sawh duhmi a fiang lo ding. Ziangtinso “aw” pakhat cu a tawi le sau in kan siar, kan ngan thei ding? Laimi pawl in calai daan (Linguistic rules) kan tuah cop dah ti lo ahcun! “O” cu awtawi in ngan ih siar, “aw” cu awsau in ngan ih siar, timi hi kan tuahcopmi a si lo. Leilung tlun ih theihpimi ca ngan daan le ca siar daan a si ko. Thleng a ṭuulnak ka hmu lo.

Cule “aw” hi a tawi khal in hman a theih, a sau khal in hman a theih kan ti asile, ziang a cang tile, cu bangtuk cu kan Laica a thiam ngaingaimi lawng ih hman theih a si ding. Kan Laica a thiam cuca lo in an siar thiam ngaingai lo ding. Kan siar thiam kan ti khalle kan siar sual phahphah ringring ding. Keimah khal “aw” lawng hman mi cabu ka siar tikah ka siar sual ringring lai! Cuih tlunah kan san hi zoh uhla kan faale pawl in kan ca an thiam lo deuhdeuh ding; cumi cu ziangdang ruangah a si lo; Kawlca le Mirang ca ih in nen deuh vivo ruangah a si! Cutikah “aw” hi a sau in maw ka siar ding, a tawi in so? ti an tuat nakah “an awlok a song  ding”; “an awl-awk a sawng ngaingai ding”. Curuangah “aw” hi a tawi khal a si thei, a sau khal in hman a theih, timi hi kan Calai hrangah advantage a si lo; disadvantage sawn a si. Zoso “Ziangtinso ka siar ding?” ti tuatta rero cu a duh? 

D. “Aw” hi khuazakip ih hman hi a dik lo: Khuazakip ah “aw” hi kan duh ah awtawi, kan duh ah awsau, ti hratin ngan ding a si lo. Hitiin ngan tikah a dik lonak cu hitiin a si: Thuṭhimnak ah: “A pawk” tiah ngan sisehla harsatnak pathum li kan tong:

      (1) Casiartu in “a pok” tiin maw a siar ding “a pawk” ti in so? ti hi harsatnak a um.

      (2) Hitiih a siar thiam lo tikah cangantu ih sim duhmi a fiang lo, harnak kan tong, tinak a si.

      (3) Casiartu in a siar sual tikah, “Casiar thiam lo a si ruangah” ti meen ih sualphawt cu a dik lo. A ngantu ih thiam lo khal a tel a si. A dik lomi kha a dik tiih ruah sual khal a si thei. Casiar thiamzet khal in an siar sual ṭheu ti cu kan theih ringringmi a si.

      (4) “A pawk” tiih nganmi kha “a pok” ti duhnak a si ahcun “a pok” tiih ngan ah a dik bik a si. Harsatnak kan tong lo ding. Kum 100 kan hmang zo, harsatnak kan tong lo.

Cuvek thotho in, “Tidai a dawk” tiah kan ngan asile a tlunlam ih kan rel zo vekin,

(1)  Casiartu in “a dok” tiin maw a siar ding, “a dawk” tiin so? tihi harsatnak a um.

(2)  Hitiih a siar thiam lo tikah cangantu ih sim duhmi a fiang lo, tinak a si.

(3)  Casiartu in a siar thiam lo tikah, “Casiar thiam lo a si ruangah” ti meen ih mawhphurh hi a dik lo. A ngantu ih thiam lo khal a tel a si. Siar sual lo ding in ziangahso kan ngan lo?

(4)  “A dawk” tiih nganmi kha “a dok” ti duhnak a si ahcun “a dok” tiih ngan ah a dik bik ko. “A dawk” tiih ngan ding a si lo. Harsatnak kan tong lo ding. Kum 100 sung kan ngan zo; harsatnak kan tong lo.

A siat lomi ziangahso kan rem duh rero! (Mirang in: don’t fix it, if it is not broken an ti.) A ṭha sawnmi a si, tile si fawn lo; buailoin le kan rem thei fawn lo! Rem kan tum nakah kan siatsuah sawn, tin ka ruat.

  

Laimi kan ca hi olteih ngan thei ding le siar thei ding sisehla kan duh ciarmi a si ih “aw” hi khuazakip ih kan ngan cun kan duh vekin a si thei nawn lo ding. Curuangah ah “aw” hi khuazakip ah hman ding a si lo. “Zongte” khua khi “Zawngte” khua tin ngan ding a si lo. A hmunhmate ah dikteih hman ding a si. Theih sual lo ding le siar sual lo dingin ngan ding a si. A harsami a si lo.

“O” le “aw” thawn a peh-aw lomi thu pakhat ka vun telhta duak duh. Cumi cu “thluasuah” timi thu a si. Tubaite ah, “thlawsuah timi hi Hakha ṭong a si ih kan cawncopmi a si,” tiin Yangon ih nammi cabute ka siar. Himi hi a dik lo tiah ka ruat. Baibal Cathiang kan leh laiah Falam ṭong lamih kan rinsan zetmi cu Tlauhmun khua U Dar Hnin, Falam khua U Ral Sai Lo, U No Zam le Rangoon um U Ral Lian Sum an si. Kan rinsanmi pathum in in thihsan zo ruangah USA ah U Ral Lian Sum, October 2005 ah, ka tong ih ka sut. “An theih lo a si ahcun rel loin um lawlaw hai sehla a tha,” a ti. Zahau peng hmanah, “Thlawsuah” titu an um; “thluasuah” titu an um ih “thlasuah” titu tla an um. Asinain ziang vekin kan saal khalle Hakha ihsin kan cawnmi a si lo. Khuahlan lai ihsin raithawi thlacamnakah, ‘Thlawsuak vanglut tein’ tiah a um, a ti. U Lal Bik thawn Pu Ral Dun ih “Zahau Daan le Nunphung” timi cabu kan zoh tikah U Ral Lian Sum timi vek cekci in Pu Ral Dun ih nganmi ah a um. Cule “thlua le tlang” tit la a um lai hrih. Curuangah “thluasuah” asilole “thlawsuah” hi khuahlan lai ihsin kan neih mi Falam ṭong a si. Hakha ihsin kan cawnmi a si, timi hi an theih loin an ṭongmi a si, tinak a si.

A netnak ah: “O” le “aw” thu cu kum 100 sung harsatnak tong lotein kan hmang zo. Hmailam khalah hman peh vivo ding a si ko. Buainak zianghman um hlahseh.

December 28, 2005

*******************************************************************************


San No Thuan's Comment:

Siangbawi Rev. Dr. Hre Kio le zatein: 

Na canganmi ka rak siar tikah, a fiang zet. 

Midang khal rak siar cio uhla ka lo duh sak zet. 

"O" hi aw tawi suahnak ah, "Aw" hi aw sau suahnak ah kan Laimi zate in a hlan kum 100 lai ihsin kan rak hmanmi hi tuisun ih "Aw" hlir deuh ih ca ngan duh pawl in, "Baptist" pawl ih cangan daan a si tiah mihrek in an ti theumi ka thei theu. Pawl ttan in an ttang tiah an ti. Cucu a dikmi tiah ka ruat lo. A hlan ihsin Laica kan rak zir daan le Laimi mi tam bik ih kan cangan daan a si zia Dr. Hre Kio ih ca sungah a fiang zet. 

Kan dungah, kan Laimi sungah, Linguistics rori in US ih Ph.D a ngahtu Dr. Keneth Van Bik thawn kan tong aw ih, "O" le "Aw" thu ka sut. Anih khal in fiangtein a simmi cu, "Laimi in 'O' hi aw tawi ah kan hmang ih, 'Aw' hi aw sau ah kan hmanmi a si ringring" tiah i sim ve. Cumi cu kei in, "O" cu aw tawi ih hman hi a dik lo tiah mi hrek khat in an ti si tiah ka ti tikah, Dr. Keneth Van Bik in, "Laimi tong neitu in hiti in ca kan ngan pei ih, a aw khal hitin kan suah pei tiah kan ti thei sisi. Cumi cu tong neitu Laimi ih kan thuthu a si" tiah i let. Tahthimnak ih i sim betmi cu, "Japan le Taluk pawl ih ca tla khi zoh awla, thingkung vek an suai ih cumi cu hitin a aw kan suah tiah an ti ih, an tong thiam duh hmuahhmuah in an ti vek in kan zir. A aw kan suah. Curuangah, Laimi in "O" cu awtawi ah, "Aw" cu aw sau ah tiah kan ngan pei tiah kan ti hnuhnu cu kan maih thu a si. El awk ding a um lo" tiah i sim bet. 

Ka lungawi,

San No Thuan