Pa Tin Hrang A Nung Saal Zo

A ngantu: Anthony Thawng Hlei

Chin Christian Centenary cu 2004 kum ah hlunghlaizet in Khuasak khua ah tuah a si ih hihi Chin Christian Centenary ti loin "Chin Baptist Centenary" tiah ti sawn sehla a dik deuh ding. Ziangahtile American Baptist Missionary a si mi Carson teih nupa Lairam an thlen hlan ah Sui Hliang (Tial Hmung) cu Pathian rak awi in Khristian a si zo a sisi tiah Dr. Henry Siang Kung cun Chin Christian Centenary Magazine 2004:271) sungah a rak ngan. Culawng a si hrih lo. Lairam ah zumtu hmaisabik tiah kan theih larbikmi le kan sim ringring theumi Pau Suan le Thuam Hang in Pathian rak awih in 1904 kum ih Khristian an rak si hlanah Falam peng Zathlir khua ah Pa Tin Hrang khal in Jesuh dung a rak thlun ve zo. Ram dang siangbawi pawl in anmai' kut sungih zumtu thar an si lo ruangah Sui Hlaing le Tin Hrang pawl hi an hmin an rak ngan khum lonak a si pei maw? Asilole an rak theih lo hrimhrim ruangah an hmin an tarlang lo tla a si thei.

Ziang a si hmanah ramdang siangbawi pawlin anmah Lairam an thlen hlanah le Pau Suan te an ngah hlan ah Pathian nung rak awitu an rak um zo ti cu an thei ko ding zum a um. Hih thu hi Johnson khal in History of American Baptist Chin Mission timi a cabu sungah a el ve lo. Cun Dr. East ih Hualngo tlangtluan Tedim le Tonzaang peng tiang 1909 kum ih a khualtlawnnak thu a rak ngankhum mi khalin tawkfang cu a sim fiangzet in ka thei. 

"Hualngo mi khrihfa a rak tong hnuaihni ti lawng hman si loin Hla ca-uk le Baibal a then a zarte an kenmi ka hmu ti ih a diary sungah a ngankhummi a um na'n milai hmin pakhat hman ngankhum mi a nei lo. Curuangah fiang fukfi ih hmin saal ding a har na'n biakinn thawn kawhhran dinsuah taktaktu an um lo hman ah 1909 hlan ah khatlam Aizawl ram mission hnatuannak thawngin zumtu khrihfa hmuh ding an um zo a si ti cu a fiangzet” (FBA Golden Jubilee 1998:9).

Hih a tlun ih ngankhummi a palh lo a si ahcun Pa Tin Hrang ih thu cu ruah tlak taktak a si ding. Cu a si ruangah Pa Tin Hrang cu zo a si? ti thusuhnak a leh kantum hnik ding.

Pa Tin Hrang cu Falam peng Zathlir khua mi a si ih a suahthlak in a thih tiang Zathlir khua le ti ah thanglian mi a si. Rang thawn khualtlawng ih pum cawmnak rak hawltu a si. Neta ahcun an sungten Lusei ram ah an rak vaai lawlaw. An rak vaih kum hi a cekci theih a si lo na'n 1890 hnu deuh hrawng ah sidawh a si. Cutin Lusei ram ih a vaih hnu khalah Rang thawn khualsuk khualso tlawng in a um thotho. Cun 1894 kum ih Mirang missionary Savidge le J. H. Lorain te pawl Aizawl an ra thlen thok tikah ziangtin si maw Tin Hrang thawn an rak tong aw ngelcel. Aizawl ah ramdang siangbawi pawl thawn an ton awk kum le nithla felfai ih theih a si lo na'n 1898 hrawnghrang hlan a si ko ding tiah zum a um. Ziangahtile Lusei ca ngan le siar tla a rak zir ih Hlabu le Baibal then tete a siar thiam hnu tiang Lusei ram ah an um lai. An innsungsang in taimazet in thla an cam ih an khawm theu ti a si.

Cutin kum thum-li a rei hnu ah Rampi acozah lam ih remcan lonak a phunphun le sunglam nun ah Pathian tirh-kawh ih a theih-awk ruangah Pa Tin Hrang cu a tingaihnak thei loin an sungten an suahseemnak Zathlir khua ah an rung kir saal. An rung tlun kir kum hi 1902 a si. Zathlir khua an rung thlen hnu khal ah innsang khawmnak cu anmah te an nei rero lai. Zathlir an rung kir pek ah an zanriah ei laifang an va leng ngelcel ih "Ziangha nan hmeh?" tiah an sut ih Tin Hrang tei' sung cun "Enga" tiah an rak ti. An zaanriah hmeh an zoh tikah "ngasa" le a um fawn lo. Cutikah "enga" cu zianghmeh a si pei aw tiah mangbang awloksong in an um. Enga ticu "ziang e" tinak si ti an rak thei lo. Nehhnu ahcun hnihsuahsainak ah a rung cang riangri.

Cuti in Pa Tin Hrang cu Pathian awihtu innsang an si ko na'n Zathlir lal a rak tihtuk ruangah a puang a zar in Pathian thu a rak sim ngam lo. A thup a thiar tete lawngin sawldai hnuai minung pawl hnenah a sim theu. Pa Thang Tsin le Pa Tsong Kham vekin ralthazet in Pathian thu tlang rak au-pi ta sehla cu a thuanthu hi puan bang zar a si ding nan. Cuti a thup thiar tei sim cing hman in innsang nga-ruk lai cu Khristian an cang ih Tin Hrang tei' inn ah a thupten biakkhawm thlacamnak an nei theu. Cupawl cu Tin Hrang tei' sung, Nung Hnin tei' sung, Kam Hliang tei' sung, Hrang Tin Thang tei' sung, Than Zam tei' sung le Tai Ceu tei' sung pawl tla an si. Hiti ih Pathian biakkhawmnak an neih kum cu 1903 a si (Zathlir Christian Centenary 2006:74). Hihi Pa Thuam Hang le Pa Pau Suan (Tedim peng Khuasak mi) pawl 2004 ih Khristian an rak si hlan kumkhat duh ah a si. Lairam ih Kawhhran hmaisa bik (House church) a rak si taktak ko. Curuangah 2003 hi Zathlir khua ih kawhhran din kum tiah kan tinak a si.  Asinan Zathlir khawpawh ih Pathian an run awih thluh ngaingai cu 1952 kum lawng ah a si. Cutin ZBC civuipi Satawm, 1948 tiang cu Baptist kawhhran an si ringring.

A tlun ih kan sim zo vekin Pa Tin Hrang cu a suk a so khawtluang ah a vaksuak lo na'n a um hmun ah a thup a thiar in Pathian thu cu a ti theitawk nuamteten a sim vivo. A reituk hlanah zumtu ziang maw zat an rung um ih Zathlir Lalpa Pu Lian Zik tiang in Pathian a run awih hngehnge. Cumi lak ah Lian Lut Lo khal a tel ve mi a si. Lian Lut Lo cu Yangon ih Myanmar Baptist Convention zungpi ih pharpar tarmi hminsin tlak hmin pawl ah a tel ve mi a si (Lian Lut Lo 17/26). Cuti'n Lian Lut Lo cu a hmin theih larzetmi asinan khuitawk in, zo hnen in khrihfa ah a cang ti hi ramdang siangbawi pawl ih ngankhummi ah siseh, ramsung nganmi cabu dangdang ah khal hmuh ding a harzet. Himi in a run fiangtermi cu Pa Tin Hrang ih thlaici tuhmi a rahvui pakhat a si kan tile kan sual lo ding.

Hih thu thawn peh aw-in Rev. Lan Thuan ih "Taungdaan Sasana" cabu khal in a fiangterzet ti'n ka ruat. Rev. Lan Thuan cun hitin a sim “Saya San Tun cu Baibal tlawng a `heh veten 1920 ah Falam a hung thleng ih Zathlir zumtu pawl in banhla hmin, fubawi, sangzawl, vaiphawt le khuaitizu pawl thawn an rak hmuak ti a si. Cun 1922 kum ah Saya San Tun cu ordination a ngah ih cuveten Zathlir khua ih zumtu amah rak hmuaktu hrekkhat pawl cu Baptistma a pek. Cu pawl cu Pak Rawl, Thang Dun, Tai Thluai, Tai Zing, Bil Hnin, Hoi Hmung, Kap Thul le Lian Lut Lo tla an si (Chin Evangel Centenary 1899-1999, ZBC: 51; Zathlir Christian Centenary 2006:75).

Hih a tlun ih kan tarlangmi Baptistma latu minung pariat sungah Lian Lut Lo khal a rak tel ve. Asinan amah lawng hi mi tampi ih theihmi le cabu dangdang sung ih hmin ngankhum a si. Ziangruangah ti a cekci theih a harzet ding na'n a si thei deuh ding ih ruahmi cu Zathlir lal Pu Lian Zik in Pathian a awih hnu 1922, Lian Lut Lo le tla ti an hnim kum ah mualpi an hau ih lawki pawl in kan rirai biaknak hmun Khristian pawlin in siatsuah sak tiah (Mirang) acozah hnenah taza an cuai. Cutikah Pathian awi pawl ai-awh in mi pathum thawngthlak a tul ta. Cumi ah Nung Hnin, Kam Hliang le Lian Lut Lo tla an pumpe aw ih Falam ah thawng an thlak. Asinan Kam Hliang cu Tedim ah an rak kuat. Curuangah Lian Lut Lo hi mi tam deuhih rak theihmi a si thei men. Ziang a si hmanah hih Zathlir zumtu pawl hi Pa Tin Hrang ih thlaici tuhmi a rah vui pawl an si ti cu a fiangzetmi a si.

Hih thu hi a thi thla lo nan kum 100 sung a it-that ih a hlo cuahco, mithi cazin ih ret phah thlangmi le zohman in a nung saal ding ih ruahban lomi a si. Culaifang ah Pathian cu a mitirh hmang in a phuanglang aw ih Pa Tin Hrang ih Pathian a rak awi thoknak le a thuthangtha thlaci nung vorhmi cu a lak in a hloral lo ih a tikcu a kim tikah-kum 100 hnu ah mizapi hmuhhngan in tuihsun ah phuansuah a si zo. Pa Tin Hrang in Zathlir khua ah kawhhran a rak din kum (1903) cu kum 2003 ah kum zakhat a kim zo. Hih kum 100 puai (Zathlir Christian Centenary) cu sunglawizet le hlunghlaizet in 2006 April 19-23 tiang Zathlir khua ah tuah suak zo a si (kan ram nai-ngan-zi thubuai ruangah Acozah in 2003 ah puai tuahnak khuan a pek lo ruangah 2006 tuah nak a si). Pathian cu san thuanthu ih Bawi a si vekin sankhat hnu sankhat ih thil cangmi hmuahhmuah cu minung pawl in thei nawn loin, dungkan tun caan um hman sehla a tikcu a kim tikah a phorhsuak saal ringring. Thunmi Arsi Pa Sui Hlaing ih mei pawktu vutcam sungih meiling de Pa Tin Hrang khal Laimi kan san thuanthu sungah le kum zabi 21 cahmai thar sungah a nung saal ve zo a si ti thu Vankau Arsi na tleumawinak hmangin tlang in aupi ve dingah ka lo sawm a si.

Vankau Arsi Magazine Vol.9, No.2 – August 2006 sung ta a si.